Καζαντζάκης, Νείλος

 Ο Ακατάπαυτος Άθλος του Νερού και του Ανθρώπου.

Νίκος Καζαντζάκης

Από τους τρεις μεγάλους ιερούς ποταμούς της αρχαιότητας -Νείλος, Ευφράτης και Γάγγης- ο Νείλος είναι ο πιο ιερός.

Αυτός κουβαλάει το χώμα και δημιουργεί τη γης. αυτός σκεπάζει ύστερα τη γης με τα νερά του και την καρπίζει -γεννάει τα φυτά, τα ζώα και τους φελάχους. αυτός τέλος αναγκάζει τους ανθρώπους να συνεργαστούν, να οργανωθούν και να εφεύρουν τις πρώτες επιστήμες.  

Μυστηριώδεις ήταν οι πηγές του στην αρχαιότητα. Οι Αιγύπτιοι ιερείς έλεγαν πως κατεβαίνει από τον ουρανό. Τον έκαμαν θεό αγαθό, ξαπλωμένο στην άμμο...

Οι πηγές του είναι κρυφές, σκοτεινές σαν τις πηγές του Θεού. το πρόσωπο του παίζει σαν το άστρο Αλντεμπαράν κι αλλάζει χρώματα -πράσινο, αιματερό, λασπερό, καταγάλαζο.

Μια παλιά αιγυπτιακή παράδοση λέει:

Τρεις άνθρωποι ορκίστηκαν να λάμνουν σε όλη τους τη ζωή, όλο κατά το νότο, να βρουν τις μυστικές του ρίζες. Σε δέκα χρόνια ο ένας πέθανε, σε άλλα δέκα χρόνια πέθανε ο άλλος, και το νερό δεν είχε τελειωμό. κι ο τρίτος όταν έγινε πια εκατό χρονώ, ξαπλώθηκε, σαν τη μούμια, στη βάρκα του, να πεθάνει. Και μια φωνή ανέβηκε από τα νερά παρηγορήτρα κι είπε στο αυτί του: "Μακάριος είσαι, γιατί απ' όλους τους ανθρώπους εσύ είδες το πιο πολύ νερό. Μακάριος είσαι, γιατί τις πηγές μου, που για χάρη τους τόσο αγωνίστηκες, τώρα, κατεβαίνοντας στον Άδη, θα τις βρεις!"

Σήμερα, το μυστήριο λύθηκε. Πηγάζει από τις μεγάλες λίμνες της Αφρικής, φουσκώνει το Φλεβάρη με τις βροχές, παρασέρνει τα χώματα από τα οροπέδια της Αβησσυνίας και κατεβαίνει κάτω διχαλωτός, άσπρος και γαλάζιος, σμίγει στο Καρτούμ, προχωρεί στην προαιώνια κοίτη του, ξεχειλίζει κι αποθέτει τη λάσπη στην άμμο και δημιουργέι λίγη, δεξιά και αριστερά του, κάρπιμη γης. 

Το καλοκαίρι, ο δυτικός φριχτός άνεμος, ξεραίνει την Αίγυπτο. Τα δέντρα είναι όλο σκόνη, τα χόρτα είναι καμένα, τα ζώα κι οι άνθρωποι δεν μπορούν ν' αναπνεύσουν. Ο ποταμός φυραίνει, όλη η ζωή της Αιγύπτου κιντυνεύει. η έρημος, πάντα άγρυπνη, απλώνεται και θέλει να την καταπιεί.

Μα τα χιόνια αρχίζουν και λιώνουν στην Αβησσυνία, κι ο Νείλος φουσκώνει και κατεβαίνει με ορμή. Τον Απρίλη είναι το φουσκωμένο κύμα στο Καρτούμ, το νειλόμετρο  αρχίζει να υψώνεται, η χαρά κυριεύει την πεδιάδα -χώματα, ζώα, άνθρώπους. Το μάτι μόλις διακρίνει το καθημερινό ανέβασμα του νερού. Κήρυκες διατρέχουν τα χωριά κι αναγγέλλουν πόσους πόντους υψώθηκε. Οι φράχτες οι χωματένιοι αρχίζουν να συντρίβουνται, τα μαμούδια ζωντανεύουν, τα γένη των ανθρώπων αλαλάζουν σα γερανοί, τα ψάρια γυαλίζουν και παίζουν στο λασπερό κύμα, τα πουλιά πετούν πάνου από τα πηχτά νερά κοπάδια.  

Μεταμορφώνεται ο Νείλος -γίνεται πράσινος, έπειτα κοκκινίζει σαν αίμα, έπειτα γίνεται λασπερός- και κατασκευάζει τη γης. Γιομίζει τα κανάλια, θησαυρίζουν το νερό οι δεξαμενές, όλη η Αίγυπτος είναι σα μια λίμνη απ' όπου ξεπροβαίνουν, επιπλέοντας, τα χωριά και τα δέντρα.

Κατά τα τέλη του Αυγούστου ο Νείλος ανεβαίνει στο υψηλότερο σημείο του. Έπειτα αρχίζει και μαζεύεται, σιγά σιγά. Η χαρά τελειώνει. αρχίζει η επίπονη περίοδος της εργασίας του φελάχου -να οργώσει, να σπείρει, να ποτίσει, να θερίσει. Και τέλος η τελευταία τραγική μορφή της εργασίας: να έρθει ο αφέντης -το ίδιο προαιώνιο πρόσωπο, με διάφορες ονομασίες: Φαραώ, ιερέας, φεουδάρχης, έμπορος, τοκογλύφος- να μαζέψει τον καρπό από τα αλώνια.

Η πλημμύρα του όμως δεν είναι πάντα ευεργετική. μπορεί όταν δεν τη ρυθμίσουν οι άνθρωποι, να καταστεί ολέθρια. Αναγκάζουνται λοιπόν οι άνθρωποι, να οργανωθούν, να συνεργαστούν, για να μπορέσουν να προσεταιριστούν την πλημμύρα, να σηκώσουν υψηλούς φραγμούς για ν' ανακόψουν την ορμή της και να αποθηκεύσουν σε μεγάλη δεξαμενή το νερό που περισσεύει.

Οργανώνουνται λοιπόν οι άνθρωποι σε κοινωνία κι εφευρίσκουν τις υδραυλικές  επιστήμες. Γρήγορα αναγκάζουνται να εφεύρουν και τη γεωμετρία. Τα νερά του Νείλου, πλημμυρίζοντας τα χωράφια, εξαφανίζουν κάθε χρόνο τα χωματένια σύνορα. ανάγκη λοιπόν να διαγραφεί με σαφήνεια και να καταστρωθεί σε ακριβές κτηματολόγιο η ιδιοκτησία του καθενός. Έτσι ο Νείλος έγινε αιτία να δημιουργηθεί ο Νόμος, δηλαδή η επιστήμη που ξεχωρίζει. 

Ο Μέγας Ναπολέων, όταν ήρθε στην Αίγυπτο λέει:

"Σε καμιά χώρα η διοίκηση δεν έχει, όσον εδώ, τόσο τεράστια επίδραση στην οικονομική ζωή. Αν η διοίκηση είναι καλή, τα κανάλια είναι καλοσκαμμένα, καλοδιατηρημένα, η κατανομή του νερού γίνεται δίκαια, η ευεργετική πλημμύρα επεκτείνεται σε περισσότερες γαίες. Αν η διοίκηση είναι αδύνατη ή κακή, τα κανάλια φράζουν, οι φραγές χαλούν, οι κανονισμοί της υδραυλικής υπηρεσίας καταπατούνται, το νερό κατακλέβεται κι όλη η χώρα υποφέρει."

Ζυγώναμε πια στις πλατιές εκβολές του Νείλου κι άρχισεν η θάλασσα, η Μεγάλη Πράσινη όπως την ονομάζουν τα ιερογλυφικά, να πρασινίζει - ένα παλιό τραγούδι, που μας σώθηκε σα μια κραυγή, από την εποχή των Φαραώ, κυρίεψε την καρδιά μου.

Χωρίς να το θέλω, ξαφνικά, την ώρα που αντίκριζα σήμερα τη χαμηλή, λιπαρή πεδιάδα του Νείλου, αναμέρισε ο νους μου τα χρυσάφια και τα χρώματα και τις μικρές Αιγύπτιες χορεύτριες και τους νικηφόρους Φαραώ και τους τερατόμορφους θεούς... 

Ανοίγει κι απλώνεται κατά τη θάλασσα η πράσινη βεντάγια του Δέλτα, που ειν' η καρδιά της το κόκκινο ρουμπίνι του Καΐρου.

Κι από το Κάιρο, κατά το νότο, αρχίζει ο λιγνός, ανώμαλος σα χουρμαδιά, κορμός της Αιγύπτου. Η γαλανή, βαθιά φλέβα του ποταμού ανάμεσα σε δυο στενές πράσινες λωρίδες. και δεξόζερβα η απέραντη γκρίζα αμμούδα της ερήμου. 

Πουλιά κόκκινα πετούν απάνου στα νερά, τα ζαχαροκάλαμα πυκνώνουνται, η πεδιάδα η πεδιάδα αρχινά να κυματίζει.

Ο ποταμός, επί χιλιάδες χρόνια, έχει φάει τους βράχους για ν' ανοίξει δρόμο να περάσει 6.500 χιλιόμετρα από την Κεντρώα Αφρική στη Μεσόγειο Θάλασσα. Βουνά γυμνά κίτρινα υψώθηκαν, κι ανάμεσα τους τρέχει ήσυχο το γαλάζιο νερό και καρπίζει τη στείρα, καταραμένην άμμο.

Ο αέρας γίνεται ξερός, η έρημος αχνίζει, οι άνθρωποι όλο και σκουραίνουν από σταράτοι γίνηκαν σοκολατιοί, κι αρχίζουν πια οι ολόμαυρες φυλές των ανθρώπων, με τις μπλάβες μεταλλικές αναλαμπές. 

Απέναντι τα βουνά, στο βασίλεμα του ήλιου, γίνουνται τριανταφυλλιά, οι καμήλες περνούν αργοσαλεύοντας το λαιμό, οι φελάχοι ανασέρνουν, ποτίζουν τη γης και τραγουδούν -όλα φαντάζουν γαλήνια κι ευτυχισμένα, και τίποτα δε λείπει, παρά μονάχα μια ρομαντική καρδιά να εξαπατηθεί από όλην αυτήν την ηρεμία.

Μα πίσω από τη γαληνή μάσκα εγώ ξεχώριζα το οδυνηρό, όλο αγώνα πρόσωπο της Αιγύπτου. 

Όλη αυτή η στενόμακρη γραμμή που πρασινίζει ανάμεσα στην αποτρόπαιη αμμούδα είναι ο φοβερός, ακατάπαυτος άθλος του νερού και του ανθρώπου. Μια στιγμή ο αγώνας να σταματήσει, όλα αυτά τα εφήμερα στολίδια της γης -δέντρα, πουλιά, άνθρωποι- θα καταποντιστούν μέσα στην άμμο. 

Η Αίγυπτος δεν είναι απλώς, όπως λέει ο Ηρόδοτος, δώρον του Νείλου, είναι το σκληρό μεροκάματο που ο μέγας αυτός θεός της Αιγύπτου αναγκάζεται να πλερώνει στον άνθρωπο.

Περιπλανώμαι στους όχτους, ανάμεσα στα καλάμια, κοιτάζω με σεβασμό και τρόμο το βουβό τούτο νερό να σαλεύει.
________________________________ 

Ν. Καζαντζάκης, 

απόσπασμα από "Ταξιδεύοντας, Αίγυπτος"

Utopia