Μήπως η κοινωνική αλλαγή χρειάζεται κάτι ακόμα εκτός από κριτική ?

''Καταπίεση είναι όταν ο ένας από τους δύο συνομιλητές χάνει τη δύναμή του, δεν μιλάει και πρέπει μόνο να ακούει...'' Augusto Boal

Μέσα στο λεωφορείο μια κοπέλα στέκεται κοντά στην πόρτα. Ένας άνδρας κολλάει επάνω της. Η κοπέλα αντιδρά έντονα αλλά κανένας από τους επιβάτες δεν παίρνει θέση. Στην επόμενη στάση ανεβαίνει ένα ωραίο αγόρι. Μια γυναίκα τού ζητεί επίμονα να τον φιλήσει. Το αγόρι διαμαρτύρεται. Ο άνδρας αμέσως το υπερασπίζει. Η κοπέλα φωνάζει: «Γιατί να επιτρέπεται μόνο σε έναν άνδρα να παρενοχλεί μια γυναίκα και όχι και το αντίθετο;». Η συζήτηση ανάμεσα στους επιβάτες φουντώνει. 

Ο Augusto Boal χαμογελάει. Ένα ακόμη λεωφορείο γίνεται το σκηνικό για μια σκηνή του «αόρατου θεάτρου». Οι θύτες και τα θύματα ήταν ηθοποιοί της ομάδας του, το κοινό ανυποψίαστοι επιβάτες. 

Μόνο η ζωή μπορεί να σε αναγκάσει να πάρεις θέση. 

Ο θεατής παίρνει μέρος στο συμβάν, ο παθητικός ρόλος που του επιφυλάσσει συνήθως το θέατρο καταργείται εκ των πραγμάτων. Ο θεατής γίνεται «παρατηρη-δρών», δηλαδή spect-actor. Ακόμη και η ζωή χρειάζεται μια πρόβα τζενεράλε. Ειδικά όταν ανήκεις σε αυτούς που οι ευκαιρίες τους είναι μετρημένες.

Το Θέατρο των Καταπιεσμένων

Είναι μια σειρά μεθόδων που εισήγαγε ήδη στη δεκαετία του '60 ο Βραζιλιάνος σκηνοθέτης Augusto Boal (1931-2009). Πρόκειται για ένα κοινωνικό εργαλείο περί της αναδιαμόρφωσης των σχέσεων εξουσίας. Είναι η επανάσταση του θεάτρου.

Ο Boal ξεκίνησε από τη Βραζιλία και κλείνοντας το μάτι στον Μπρεχτ άρχισε να κάνει ένα θέατρο «χρήσιμο», το Θέατρο των Καταπιεσμένων, διασχίζοντας τον χάρτη... κάνει θέατρο δρόμου ­ το «Αόρατο θέατρο»­, θέατρο με εικόνες ­ το «Image theatre».

Όλα ασκήσεις και τεχνικές που μπορεί να καταλήξουν σε παράσταση, πρώτα όμως έχουν σκοπό να βοηθήσουν αυτούς που έχουν ανάγκη να βρουν μια γλώσσα για να διεκδικήσουν το δίκιο τους. 

Στο ομώνυμο βιβλίο του "The theatre of the Oppressed" ("Teatro del Oprimido", 1974) o Augusto Boal, επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη, αναφέρει ότι ''...αφού ο άνθρωπος είναι ον πολιτικό, τότε τα πάντα είναι πολιτικά''. 

Κάθε πράξη και μη πράξη μας είναι πολιτική.

Στο Θέατρο του Καταπιεσμένου, όλοι μπορούν να κάνουν θέατρο. Είναι ένα θέατρο στο οποίο πραγματοποιείται κοινωνική μεταμόρφωση και αναπροσδιορίζονται οι ρόλοι εξουσίας. Ο θεατής γίνεται ηθοποιός, μετέχει και συμμετέχει. 

Από spectator γίνεται spect-actor. Επεμβαίνει, ρωτάει, παρεμβαίνει και αναλαμβάνει την performance. Το περιεχόμενο των δρώμενων αφορά σε κοινωνικές διενέξεις, καταπίεση, ανισότητες, αδικίες που αντικρίζουμε καθημερινά γύρω μας. Προβλήματα στα οποία μάθαμε να ζούμε χωρίς να διερωτηθούμε ποτέ πώς να τα λύσουμε.
Αποτελείται από διαφορετικές μεθόδους όπως... 

. το Θέατρο της Εφημερίδας, 

. το Νομοθετικό Θέατρο, 

. το Θέατρο Forum, 

. το Αόρατο Θέατρο,

. το Θέατρο της Εικόνας κ.ά. σε κάθε μία από τις οποίες τα εργαλεία για την επίτευξη του επιθυμητού είναι διαφορετικά. 

Το επιθυμητό στο Θέατρο του Βοal είναι η συμμετοχή. Η συμμετοχή του κοινού που θα αλλάξει το ρου του σεναρίου και θα μεταμορφώσει τη διένεξη, θα επαναδιαπραγματευτεί την κατάσταση της κρίσης και θα προτείνει εν δυνάμει λύσεις.

Κι ενώ στο Κλασσικό Θέατρο έχουμε ηθική ανάπλαση των χαρακτήρων, στο Θέατρο του Καταπιεσμένου η ανάπλαση είναι κοινωνική. Σπάζοντας έτσι τους κανόνες του κλασικού θεάτρου, το θέατρο που προτείνει ο Boal επιδιώκει να χειραφετήσει το κοινό σε μία δυναμική που εστιάζει στη συμμετοχικότητα και την αλλαγή κι όχι στο ναρκισευόμενο παιχνίδι των ηθοποιών επί σκηνής.

Επηρεασμένος από την "Παιδαγωγία του Καταπιεσμένου" του Paulo Freire, o Boal εξόριστος από τη χώρα του στην περίοδο της δικτατορίας, ανέπτυξε τις θεατρικές αυτές τεχνικές που ενθαρρύνουν τη δημιουργία μιας κοινωνίας πολιτών και μεταφέρουν παιδεία, έτσι όπως ποτέ δεν κάνει η επίσημη εκπαίδευση ενός κράτους.
Διότι είναι φυσικά επικίνδυνο να μαθαίνεις τους "υποτελείς" να ρωτούν, να συμμετέχουν και να αντιλαμβάνονται τη χειραγώγηση.

Το θέατρο είναι κι αυτό αντικατοπτρισμός της κοινωνίας. Η εξέλιξή του ακολούθησε τα βήματα της ιστορικής διαδρομής των κοινωνιών μας. Τα πλέγματα εξουσίας που δημιουργούνται στο χώρο του θεάτρου είναι προϊόντα των κοινωνιών μας. Και η σχέση ηθοποιού - θεατή είναι κι αυτή σμιλευμένη στο πλαίσιο των σχέσεων εξουσίας. 

To Θέατρο του Καταπιεσμένου επιχειρεί να διαλύσει την παραδοσιακή μορφή του θεάτρου, να το αναδιαμορφώσει και να το κάνει κοινωνικό εργαλείο - έναν ανοιχτό χώρο συνδιαλλαγής και διάδρασης.

Ο ίδιος ο Βoal όταν τελικά επέστρεψε στη γενέτειρά του, κι εκλέχτηκε στο δημοτικό συμβούλιο του Rio De Janeiro, χρησιμοποίησε το θέατρο για να αντιληφθεί ποιες ήταν οι ανάγκες και οι επιθυμίες των πολιτών σχετικά με την πόλη και της λειτουργίες της. Συνεργάστηκε με περιφερειακές θεατρικές ομάδες σε όλη την πόλη και με εργαλείο τις τεχνικές του Θεάτρου των Καταπιεσμένων και βασιζόμενος στη συμμετοχή -συχνά ακούσια- των πολιτών κατάφερε να αποκρυσταλλώσει τα συμπεράσματα που έλαβε σε 13νομικές διατάξεις που αφορούσαν σε προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πολίτες. Η δημιουργικότητα κι η ενεργή συμμετοχή δημιούργησαν μια αλυσίδα απηχήσεων, επιδράσεων και αποτελεσμάτων.

Από τότε μέχρι σήμερα, η συνεισφορά του Βραζιλιάνου σκηνοθέτη έχει γίνει γόνιμο έδαφος για ηθοποιούς, ακτιβιστές, ακαδημαϊκούς, φοιτητές και ομάδες θεάτρου σε ολόκληρο τον κόσμο -από τις Η.Π.Α και τη Λατινική Αμερική μέχρι την Ευρώπη και την Ινδία - που επιχειρούν να ερεθίσουν ολοένα περισσότερους ανθρώπους να συμμετάσχουν στο μετασχηματισμό των συγκρούσεων και των αδικιών που βιώνουμε καθημερινά στους ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους.
Η Ειρήνη Καρέτα γράφει στις 16/5/2009 για τον Augusto όταν  εκείνος φεύγει από τη ζωή... 

''Τα ξημερώματα του Σαββάτου 2 Μαΐου 2009, ο Augusto Boal άφησε πίσω του μια κληρονομιά -θεωρίας και πρακτικής- σε χιλιάδες ανθρώπους που πιστεύουν σε κοινωνική δικαιοσύνη κι επιχειρούν να σπάσουν τα καλούπια των κυρίαρχων εξουσιαστικών θεσμών με κάτι παραπάνω από πέτρες''.

Μοιάζει απίθανο αλλά είναι αλήθεια. Η κοινωνική αλλαγή δεν επιτυγχάνεται ΜΟΝΟ με κριτική...

  Ουτοπία