Μπόρχες, Κάρμα, ένας Σκληρός Νόμος, Σατόρι και Νιρβάνα

Ο Βουδισμός δεν είναι Μουσειακό έκθεμα,

είναι  η "Ελεύθερη Θρησκεία",
 ένας Δρόμος για τη Σωτηρία

Μέρος Δεύτερο

Μία διάλεξη του

Jorge Luis Borges

Το κάρμα είναι ένας σκληρός νόμος, αλλά έχει μια περίεργη μαθηματική συνέπεια: αν η παρούσα ζωή μου καθορίζεται απ' την προηγούμενη, τότε κι η προηγούμενη απ' την αμέσως προγενέστερη και ούτω καθεξής επ' άπειρον. 
Μ' άλλα λόγια: το γράμμα ω καθορίζεται απ' το γράμμα ψ, το ψ απ' το χ, το χ, απ' το φ, με τη διαφορά ότι αυτό το αλφάβητο έχει τέλος αλλά δεν έχει αρχή. 
Γενικά, οι βουδιστές και οι Ινδοί πιστεύουν σ' έναν άπειρο ενεστώτα. Πιστεύουν πως, για να φτάσει μια οποιαδήποτε χρονική στιγμή, έχει ήδη περάσει ένας χρόνος άπειρος. Κι όταν λέω "άπειρος", δεν εννοώ απροσδιόριστος ή αναρίθμητος. Εννοώ, στην κυριολεξία, άπειρος.   
Από τις έξι μοίρες που επιτρέπονται στους ανθρώπους (μπορείς να είσαι δαίμονας, φυτό, ζώο), η πιο δύσκολη είναι να γίνεις άνθρωπος  -κι αυτό είναι κάτι που πρέπει να το εκμεταλλευτούμε, αν θέλουμε να σωθούμε. 

Ο Βούδας φαντάστηκε πως στο βυθό της θάλασσας είναι μια χελώνα, και στην επιφάνεια επιπλέει ένας κρίκος. Κάθε εξακόσια χρόνια, η χελώνα βγάζει το κεφάλι έξω απ' το νερό, κι είναι εξαιρετικά απίθανο να το περάσει μέσα από τον κρίκο. "Ε, λοιπόν" λέει ο Βούδας, άλλο τόσο σπάνιο είναι να γίνει κανείς άνθρωπος. Οι άνθρωποι πρέπει ν' αξιοποιήσουν αυτό το γεγονός, αν θέλουν να φτάσουν στη νιρβάνα". 


Ποιά είναι η αιτία του πόνου, η αιτία της ζωής, αν αρνιόμαστε την ιδέα ενός θεού, αν δεν υπάρχει ένας προσωπικός θεός που δημιούργησε το σύμπαν; 
Αυτή είναι η έννοια που ο Βούδας αποκάλεσε ζεν. Κι επειδή η λέξη μπορεί ν' ακούγεται παράξενη, ας τη συγκρίνουμε μ' άλλες λέξεις που ξέρουμε. 

Ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, τη βούληση του Σοπενάουερ. Ο  Σοπενάουερ συνέλαβε τον "κόσμο ως βούληση και ως παράσταση"  -Die Welt als Wille und Vorstellung. Υπάρχει μια βούληση που ενσαρκώνεται στον καθένα μας, και αυτή παράγει την παράσταση που λέμε κόσμο. Τη βούληση τη συναντάμε και σ' άλλους φιλοσόφους, αλλά με άλλο όνομα. 

Ο Μπεργκόν μιλάει για την elan vital, τη ζωτική ορμή. 
Ο Μπέρναρ Σο, για τη life force, τη ζωτική δύναμη, που είναι ένα και το αυτό. Όμως όχι -υπάρχει μια διαφορά: για τον Μπεργκσόν και για τον Σο, η elan vital είναι μια δύναμη που πρέπει να επιβληθεί,  πρέπει συνεχώς να ονειρευόμαστε τον κόσμο, να τον δημιουργούμε συνεχώς. 

Για τον Σοπενάουερ, τον σκοτεινό Σοπενάουερ, και για τον Βούδα, ο κόσμος είναι ένα όνειρο. Πρέπει να πάψουμε να τον ονειρευόμαστε, κι ο μόνος τρόπος για να το κατορθώσουμε, είναι μετά από μακροχρόνια άσκηση. Κατ' αρχάς, έχουμε τα βάσανα, που δεν είναι παρά το ζεν. Κι αφού το ζεν παράγει τη ζωή, είναι επόμενο η ζωή να είναι δυστυχισμένη. 

Γιατί τί άλλο είναι η ζωή ;  Γέννηση, γηρατειά, αρρώστια, θάνατος -χώρια τ' άλλα βάσανα, περιλαμβανομένου και αυτού που, για τον Βούδα, είναι το πιο αξιολύπητο: να 'σαι μακριά απ' τους αγαπημένους σου.

Πρέπει ν' απαρνηθούμε τα πάθη. Η αυτοκτονία δε χρησιμεύει σε τίποτα, αφού είναι πράξη πάθους. 
Ο αυτόχειρας μένει για πάντα στον κόσμο των ονείρων. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως ο κόσμος είναι ένα όραμα, ένα όνειρο, πως η ζωή είναι ένα όνειρο. Αυτό όμως, πρέπει να το νιώσουμε βαθιά, να φτάσουμε σ' αυτό μέσα από ασκήσεις διαλογισμού. Στα βουδιστικά μοναστήρια, μία απ' αυτές τις ασκήσεις είναι η εξής,
Ο νεόφυτος πρέπει να βιώνει κάθε στιγμή της ζωής του, να τη βιώνει έντονα. Πρέπει να σκέφτεται: "Τώρα είναι μεσημέρι, τώρα περπατώ στον κήπο, τώρα θα συναντηθώ με τον ηγούμενο". Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να σκέφτεται και πως το μεσημέρι, ο κήπος και ο ηγούμενος δεν είναι αληθινά, όπως δεν είναι αληθινά ούτε ο εαυτός του ούτε οι σκέψεις του. Ο βουδισμός αρνείται το Εγώ.

Το Εγώ είναι μία από τις μείζονες πλάνες. Στο σημείο αυτό, ο βουδισμός συμφωνεί με τον Χιουμ, τον Σοπενάουερ και τον δικό μας Μασεδόνιο Φερνάντες. Δεν υπάρχει ένα σκεπτόμενο υποκείμενο, αλλά μια σειρά νοητικών καταστάσεων. Αν πω "σκέφτομαι", κάνω λάθος, γιατί προϋποθέτω ένα σταθερό υποκείμενο και, στη συνέχεια, μια πράξη αυτού του υποκειμένου, δηλαδή, τη σκέψη. Τα πράγματα, όμως, δεν είν' έτσι. Δεν θα 'πρεπε να λέμε "σκέφτομαι', γράφει ο Χιουμ, αλλά "σκέφτεσαι'  -όπως λέμε "βρέχει". Όταν λέμε "βρέχει", δεν υπονοούμε πως η βροχή εκτελεί μια πράξη, αλλά ότι κάτι συμβαίνει. Κατά την ίδια λογική που λέμε "φυσάει", "κάνει κρύο¨, "βρέχει", αποφεύγοντας το υποκείμενο, πρέπει να λέμε "σκέφτεται", "υποφέρει".  

Οι νεόφυτοι στα βουδιστικά μοναστήρια υποβάλλονται σε μια αλύγιστη πειθαρχία. Καθένας, πάντως, μπορεί να εγκαταλείψει το μοναστήρι όποια ώρα θέλει. Μου έχει πει, μάλιστα η Μαρία Κοδάμα πως δε σημειώνουν καν τα ονόματα τους. Ο νεόφυτος εισέρχεται στο μοναστήρι, και τον υποβάλλουν σε σκληρή δουλειά. Κοιμάται, και μετά από ένα τέταρτο της ώρας τον ξυπνούν: πρέπει να καθαρίσει, να σκουπίσει. Αν το ξαναπάρει ο ύπνος, του επιβάλλουν σωματικές τιμωρίες. Έτσι θα μπορέσει να σκέφτεται συνέχεια, όχι τα κρίματά του, αλλά τη μη πραγματικότητα των πάντων. Πρέπει, δηλαδή, να ασκείται συνεχώς στη μη πραγματικότητα. 

Πάμε τώρα στο βουδισμό ζεν και στον Βοδιδάρμα. 
Ο Βοδιδάρμα ήταν ο πρώτος ιεραπόστολος, τον έκτο αιώνα. Ο Βοδιδάρμα ταξίδεψε απ' την Ινδία στην Κίνα, κι εκεί γνώρισε έναν αυτοκράτορα που είχε ενστερνιστεί το βουδισμό και του απαρίθμησε όλα τα ιερά και τα μοναστήρια που είχε χτίσει, καθώς και τους πολλούς νεόφυτους βουδιστές. Τότε ο Βοδιδάρμα του είπε: "Όλα αυτά ανήκουν στον κόσμο της ψευδαίσθησης. Τίποτα δεν είναι αληθινό -ούτε τα μοναστήρια ούτε οι μοναχοί ούτε εσύ ούτε εγώ".  Ύστερα πήγε και κάθισε στα ριζά ενός τοίχου να διαλογιστεί.  
Η θεωρία έφτασε στην Ιαπωνία και διακλαδώθηκε σε διάφορες αιρέσεις, η πιο γνωστή απ' τις οποίες είναι το ζεν. Στο ζεν εφευρέθηκε μια διαδικασία για να φτάσει κανείς στην έλλαμψη. Πρώτα πρώτα, η διαδικασία απαιτεί πολλά χρόνια διαλογισμό. Η έλλαμψη έρχεται ξαφνικά -δεν πρόκειται για μια σειρά συλλογισμών. Εντελώς ξαφνικά, διαισθάνεται την αλήθεια. Η διαδικασία λέγεται σατόρι και συνίσταται σε μια αντίδραση απρόβλεπτη, εκτός πάσης λογικής. 

Εμείς σκεφτόμαστε πάντα με βάση τις σχέσεις υποκείμενο-αντικείμενο, αίτιο-αποτέλεσμα, λογικό-παράλογο, οτιδήποτε και το αντίθετο του, πρέπει να υπερβούμε αυτές τις κατηγορίες. Κατά τους δασκάλους του ζεν, για να φτάσει κανείς στην αλήθεια μέσω της αιφνίδιας έλλαμψης, απαιτείται μια παράλογη απάντηση. Ο νεόφυτος ρωτά τον δάσκαλο του τι είναι ο Βούδας. Ο δάσκαλος απαντά:  "Το κυπαρίσσι είναι το περιβόλι". Αυτή είναι μια εντελώς παράλογη απάντηση που, όμως, μπορεί να διεγείρει την αλήθεια. Ο νεόφυτος ρωτά γιατί ο βούδας ήρθε από τη Δύση. Ο δάσκαλος απαντά: "Τρία κοφίνια ασπρόρουχα". Τα λόγια αυτά δεν έχουν κανένα αλληγορικό νόημα. Είναι εξωφρενική απάντηση, που αποσκοπεί στο να διεγείρει μια αιφνίδια διαίσθηση. Η απάντηση μπορεί επίσης να 'ναι ένα αναπάντεχο χτύπημα. Ο μαθητής ρωτάει κάτι, κι ο δάσκαλος του απαντά μ' ένα χαστούκι. Υπάρχει μια σχετική ιστορία με τον Βοδιδάρμα που, χωρίς αμφιβολία, είναι θρυλική. 

Ο Βοδιδάρμα συνοδευόταν από κάποιον μαθητή του που όλο του έκανε ερωτήσεις  και ποτέ δεν έπαιρνε απάντηση. Ο μαθητής προσπάθησε να διαλογιστεί και, μετά από λίγο καιρό, έκοψε τ' αριστερό του χέρι και το παρουσίασε στο δάσκαλό του σαν απόδειξη πως ήθελε να γίνει μαθητής του. Ο δάσκαλος, χωρίς να δείξει το παραμικρό ενδιαφέρον για το γεγονός που, στο κάτω κάτω, ήταν ένα γεγονός σωματικό, ένα γεγονός ψευδαισθητικό, του είπε: -  "Τι θέλεις ;"   Κι ο μαθητής απάντησε: "Πάει πολύς καιρός που ψάχνω για το νου μου, μα δεν τον έχω βρει ακόμα".  Τότε του είπε ο δάσκαλος: "Δεν τον βρήκες, γιατί δεν υπάρχει". Εκείνη τη στιγμή, ο μαθητής κατάλαβε την αλήθεια, κατάλαβε πως το Εγώ δεν υπάρχει, κατάλαβε πως τίποτα δεν είναι πραγματικό. Λίγο-πολύ, σ' αυτό το σημείο έχουμε την ουσία του βουδισμού ζεν. 

Είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσεις μία θρησκεία. Πόσο μάλλον μια θρησκεία τής οποίας δεν είσαι οπαδός. Θαρρώ πως το πιο σημαντικό στο βουδισμό δεν είναι οι γοητευτικοί του θρύλοι, αλλά το σύστημα κανόνων του -ένα σύστημα, που όχι μόνο είναι εφαρμόσιμο, αλλά και δεν απαιτεί από μας τον ασκητισμό.  Απεναντίας, μας επιτρέπει ν' αφεθούμε ασύστολα στη σαρκική ζωή. Το μόνο που ζητά από μας, είναι ο διαλογισμός -ένας διαλογισμός που δεν έχει τίποτα να κάνει με τα κρίματά μας, με την περασμένη μας ζωή. 
Ένα από τα θέματα διαλογισμού του ζεν είναι να σκέφτεται πως η περασμένη σου ζωή ήταν μια ψευδαίσθηση.

Αν ήμουν βουδιστής μοναχός, θα σκεφτόμουν αυτή τη στιγμή πως μόλις τώρα άρχισα να ζω, πως όλη η περασμένη ζωή του Μπόρχες ήταν ένα όνειρο, πως ολόκληρη η Παγκόσμια Ιστορία ήταν ένα όνειρο.  Μόνο μέσα από πνευματικές ασκήσεις θα ελευθερωθούμε σταδιακά απ' το ζεν. Άπαξ και συνειδητοποιήσουμε πως το Εγώ δεν υπάρχει, δε θα σκεφτόμαστε πια πως το Εγώ μπορεί να είναι ευτυχισμένο ή πως είναι χρέος μας να το κάνουμε ευτυχισμένο. Θα φτάσουμε σε μια κατάσταση γαλήνης. Δεν υπονοώ μ' αυτό πως η νιρβάνα ισοδυναμεί με αναστολή της σκέψης. Απόδειξη αυτού είναι ο ίδιος ο θρύλος του Βούδα. Ο Βούδας, κάτω απ' την ιερή συκιά, έφτασε στη νιρβάνα και, παρ' όλα αυτά, εξεκολούθησε για πολλά χρόνια να ζει και να διδάσκει.

Τι σημαίνει να φτάσεις στη νιρβάνα ;  Απλούστατα, πως οι πράξεις μας δεν ρίχνουν πια σκιές.  Όσο βρίσκεται κανείς σ' αυτόν το κόσμο, υπόκειται στο κάρμα.  Όλες μας οι πράξεις διαπλέκουν αυτή τη νοητική κατασκευή που λέγεται κάρμα. 
Όταν θα φτάσουμε στη νιρβάνα, οι πράξεις μας δεν θα ρίχνουν πια σκιά, θα είμαστε ελεύθεροι. Ο Ιερός Αυγουστίνος έλεγε πως, όταν σωθούμε, δεν θα έχουμε κανένα λόγο να σκεφτόμαστε το Καλό και το Κακό. Θα πράττουμε συνέχεια το Καλό χωρίς να το σκεφτόμαστε. 

Τι είναι η νιρβάνα ; Σ' αυτή την όμορφη λέξη χρωστάει ο βουδισμός μεγάλο μέρος της υποδοχής που είχε στη Δύση. Φαίνεται αδύνατον η λέξη νιρβάνα να μην περιέχει κάτι πολύτιμο. Κατά λέξιν, νιρβάνα σημαίνει κατάσβεση. Συνεπάγεται δε ότι όποιος φτάσει στη νιρβάνα, κατασβήνεται. Όταν, όμως, κάποιος πεθαίνει, τότε υπάρχει η Μεγάλη Νιρβάνα, και μετά η κατάσβεση. 
Αντίθετα, ένας αυστριακός ανατολιστής σημείωσε πως ο Βούδας χρησιμοποίησε τη φυσική της εποχής του, όπου η έννοια της κατάσβεσης δεν ήταν ταυτόσημη με τη σημερινή. Τότε πίστευαν πως μια φλόγα, ακόμα κι αν σβήσει, δεν εξαφανίζεται: συνεχίζει να ζει, επιζεί σε άλλη κατάσταση. 

Επομένως, νιρβάνα δε σημαίνει κατάσβεση. Σημαίνει πως εξακολουθούμε να ζούμε με άλλη μορφή -μια μορφή, που μας είναι αδιανόητη. Γενικά μπορούμε να πούμε πως οι μεταφορές των βουδιστών δεν έχουν τίποτα να κάνουν με τις μεταφορές των μυστικών που ήταν κατά κανόνα γαμήλιες. 
Όταν μιλά κανείς για τη νιρβάνα, δε μιλά για το κρασί της νιρβάνας ή το ρόδο της νιρβάνας ή το φιλί της νιρβάνας. 

Είναι καλύτερα να την παρομοιάσουμε μ' ένα νησί, ένα βραχώδες νησί ζωσμένο απ' τις θύελλες, να την παρομοιάσουμε μ' έναν ψηλό πύργο ή μ' έναν κήπο. Η νιρβάνα είναι πέρα από μας, είναι κάτι αυθύπαρκτο.

Αυτά που σας είπα απόψε, είναι αποσπασματικά. Θα ήταν παράλογο να επεκταθώ σε μια θεωρία στην οποία αφιέρωσα τόσα χρόνια -χωρίς να καταλάβω πολλά πράγματα- με την πρόθεση να παρουσιάσω ένα μουσειακό αντικείμενο. 

Κατά τη γνώμη μου, ο βουδισμός δεν είναι μουσειακό έκθεμα. Είναι ένας δρόμος για τη σωτηρία -κι όχι μόνο κατά τη γνώμη μου, αλλά και κατά τη γνώμη εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι η πιο διαδεδομένη θρησκεία στον κόσμο, και θέλω να ελπίζω πως με την αποψινή μου παρουσίαση του έδειξα τον πρέποντα σεβασμό.
_____________________________________________ 
Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης

το Πρώτο Μέρος εδώ

απόσπασμα από το  βιβλίο 
"ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ Δοκίμια" εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
_________________________________________________________

* Χόρχε Λουίς Μπόρχες  (ισπ. Jorge Luis Borges [προφέρεται Χόρχε Λούις Βόρχες, 
24 Αυγούστου 1899, Μπουένος Άιρες, Αργεντινή - 14 Ιουνίου 1986, Γενεύη, Ελβετία) ήταν Αργεντίνος συγγραφέας και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές μορφές του 20ού αιώνα. Παρόλο που είναι πιο γνωστός για τα διηγήματά του (όπου κυριαρχεί το στοιχείο του φανταστικού), ο Μπόρχες ήταν επίσης δοκιμιογράφος, ποιητής και κριτικός.



post Jorge Luis Borges:  Άλλο Ιερό Βιβλίο άλλο Κλασικό

                                           Ένα Μισοφέγγαρο από Ατσάλι
                                           Mέσα στο ηλιοβασίλεμα... Να βλέπεις ένα πένθιμο χρυσάφι
                                           Μονάχα να σ' αγαπώ όπως είσαι
                                           Αγάπη δε σημαίνει στηρίζομαι
                                           Μονάχα ένας άνθρωπος γεννήθηκε... 
                                           Μπόρχες, Ο χρόνος είναι ποτάμι και το ποτάμι χρόνος

                                           Θάλασσα! Μητέρα, Αδελφή, Ερωμένη
                                           Οι τέσσερις Άγιες Αλήθειες                                        
                                           Η Απόλυτη βιβλιοθήκη του Μπόρχες 

                                           Σιγά σιγά.. Μαθαίνεις...
                                         

  Ουτοπία