Φ. Πεσσόα, Μια Σπείρα είναι Ένας Κύκλος που Ανεβαίνει...

...χωρίς Πότε να Κατορθώνει
να Ολοκληρωθεί.

          «Η πλειονότητα των ανθρώπων αρρωσταίνει επειδή δεν ξέρει να πει τι βλέπει και τι σκέφτεται. Λένε πως δεν υπάρχει τίποτα δυσκολότερο από το να ορίσεις με λόγια μια σπείρα. 
   Είναι απαραίτητο, λένε, να κάνεις στον αέρα, με το χέρι και χωρίς φιλολογίες, την κίνηση, που ανεβαίνει  στριφογυρίζοντας  με κανονικότητα, με την οποία η αφηρημένη μορφή των ελατηρίων  η ορισμένων κλιμακοστασίων αποκτά υπόσταση στο βλέμμα μας.     Αλλά, αν θυμόμαστε πως λέω είναι ανανεώνω, θα ορίσουμε 

μια σπείρα χωρίς δυσκολία:
  Είναι ένας κύκλος που ανεβαίνει χωρίς πότε να κατορθώνει
να ολοκληρωθεί.

  Η πλειονότητα των ανθρώπων, το γνωρίζω καλά, δε θα τολμούσαν αυτό τον ορισμό, γιατί υποθέτουν ότι ορίζω είναι "λέω αυτό που οι άλλοι θέλουν να πούμε", και όχι αυτό που "πρέπει να πούμε για να δώσουμε τον  ορισμό." 

   Θα έλεγα καλύτερα:  η σπείρα είναι ένας εν δυνάμει κύκλος που διπλασιάζεται 

ανεβαίνοντας χωρίς πότε να πραγματοποιείται.  

  Aλλά, όχι, πρόκειται ακόμα για έναν  αφηρημένο ορισμό. Θα προσπαθήσω με συγκεκριμένες έννοιες και θα γίνει αμέσως φανερό: μια σπείρα είναι ένα φίδι χωρίς φίδι που τυλίγεται κάθετα γύρω από το τίποτα.   

   Όλη η λογοτεχνία είναι μια προσπάθεια προκειμένου η ζωή μας να γίνει πραγματική.
   Όπως το γνωρίζουμε όλοι μας, ακόμα κι όταν ενεργούμε χωρίς να τη γνωρίζουμε, η ζωή είναι απολύτως μη πραγματική στην άμεση πραγματικότητά της.
   Οι εξοχές, οι πόλεις, οι ιδέες, είναι πράγματα απολύτως πλασματικά, τέκνα της πολύπλοκης αίσθησης του ίδιου μας του εαυτού. Όλες μας οι εντυπώσεις είναι αμετάδοτες, εκτός κι αν τις κάνουμε λογοτεχνικές.
   Τα παιδιά είναι πολύ λογοτεχνικά γιατί λένε πως αισθάνονται και όχι πως πρέπει να αισθάνεται κάποιος σύμφωνα με το πως αισθάνεται κάποιος άλλος.

   Μια μέρα άκουσα ένα παιδί να λέει, θέλοντας να πει πως ήταν έτοιμο να κλάψει, όχι

"Μου΄ρχεται να κλάψω", που θα ήταν αυτό που θα έλεγε 
ένας ενήλικας,  δηλαδή ένας  ηλίθιος, αλλά "Μου΄χρονται  δάκρυα". 
   Και αυτή η πρόταση,η απολύτως λογοτεχνική, σε σημείο 
που θα την αποδίδαμε σε κάποιον φημισμένο ποιητή, αν  βρισκόταν κάποιος για να την πει, αναφέρεται σαφέστατα 
στη θερμή παρουσία των δακρύων που πέφτουν από τα 
βλέφαρα,τα οποία έχουν πλήρη συνείδηση της υγρής 
πικράδας.   "Μου΄ρχονται δάκρυα!".  Το παιδάκι αυτό όρισε θαυμάσια τη σπείρα του.

   Να λες. Να ξέρεις να λες. Να ξέρεις να υπάρχεις μέσ' από τη γραπτή φωνή και τη  νοητική εικόνα!
   Η ζωή δεν αξίζει τίποτα παραπάνω: το παραπάνω είναι  άντρες και γυναίκες,  υποθετικοί έρωτες και ματαιοδοξίες  ψεύτικες, προφάσεις της πέψης και της λήθης, άνθρωποι  που κινούνται πάνω κάτω, σαν ζώα  όταν ανασηκώνουμε μια  πέτρα, κάτω από τον μεγάλο αφηρημένο βράχο του    γαλάζιου δίχως νόημα ουρανού.»

                                                               Μπερνάντο Σοάρες,

_____________________________________________________________________________

Εξάντας, Το βιβλίο της ανησυχίας, του Φερνάντο Πεσσόα,  Μτφρ: Μαρία Παπαδήμα

       

Fernando António Nogueira de Seabra Pessôa   

       Πορτογάλος ποιητής και συγγραφέας.  Γεννιέται στη Λισαβώνα το 1888.  
   Χάνει νωρίς τον πατέρα του. Γρήγορα η μητέρα του ξαναπαντρεύεται με έναν διπλωμάτη που διορίζεται στο Ντέρμπαν της Νότιας Αφρικής . 
   Η οικογένεια τον ακολουθεί και έτσι ο Πεσσόα θα αρχίσει και θα ολοκληρώσει τις σπουδές του στην αγγλική γλώσσα και θα αποκτήσει μια στέρεη αγγλική λογοτεχνική παιδεία.

   Μέχρι σήμερα, οι μελετητές του έργου του Φερνάντο Πεσσόα έχουν ανακαλύψει είκοσι επτά διαφορετικές προσωπικότητες που υπογράφουν γραπτά του. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν ο αγγλόφωνος Αλεξάντερ Σερτς, από την εποχή της Νοτίου Αφρικής, ο Αλμπέρτο Καέιρο, ένας σοφός που συνθέτει τα ποιήματά του αποτραβηγμένος στην εξοχή, ο Ρικάρντο Ρέις,  φιλόλογος, που προσπαθεί να αναμετρηθεί με τους αρχαίους κλασικούς και ο Άλβαρο ντε Κάμπος, μηχανικός, με παιδεία αγγλοσαξονική, που στο έργο του υμνεί την τεχνολογία και την έλευση των μοντέρνων καιρών. 

   Δεκαετίες χρειάστηκαν για να μπορέσει όλη αυτή η παραγωγή να συγκεντρωθεί και να μελετηθεί ως έργο του Πεσσόα.

Φ. Πεσσόα

   Ο Φερνάντο μπήκε πρώτος στο πανεπιστήμιο του Κέηπ Τάουν το 1903, κερδίζοντας και το Βραβείο της Βασίλισσας Βικτωρίας για την αγγλική γλώσσα.

   Το 1905 επιστρέφει στην Πορτογαλία, και μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα να σπουδάσει φιλολογία στη Λισαβόνα, εγκαταλείπει τις σπουδές του και μπαίνει στο εμπορικό κύκλωμα για να λόγους επιβίωσης.  Εργένης, στην αρχή συγκατοικεί με τη θεία του, και αργότερα με την ετεροθαλή αδελφή του.

    Διαλέγει το επάγγελμα του συντάκτη-μεταφραστή και αναλαμβάνει την εμπορική αλληλογραφία μερικών οίκων της εμπορικής Κάτω Πόλης της Λισαβόνας, εργασία με πενιχρές αποδοχές, που όμως τον απαλλάσσει από τις δεσμεύσεις του ωραρίου και του συγκεκριμένου χώρου.
   Το μεγαλύτερο μέρος του σπουδαίου έργου του έμεινε αδημοσίευτο ως το θάνατο του,  30 Νοεμβρίου 1935. 

   Ως τότε, ο Πεσσόα είχε δημοσιεύσει το πρώτο του βιβλίο στα Πορτογαλικά, με τίτλο Mensagem, δύο πλακέτες με αγγλικά ποιήματα -γιατί ο Πεσσόα ήταν δίγλωσσος και έγραφε με μεγάλη άνεση στην αγγλική γλώσσα- καθώς και μερικά λογοτεχνικά και πολιτικά μανιφέστα. 

   Ήταν επίσης γνωστός ως εκδότης της επιθεώρησης Athena (1924-25), και ως συνεργάτης σε διάφορα πρωτοποριακά έντυπα, και κυρίως στο Orpheu (1915), όργανο του μοντερνιστικού κινήματος.

   Μετά το θάνατο του (από κολικό του νεφρού), τα άπαντα του εκδόθηκαν σε οκτώ τόμους, υπογραμμένα με τα διάφορα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούσε κατά καιρούς ο Πεσσόα και που, όπως έλεγε, εξέφραζαν τις διάφορες προσωπικότητες που συνυπήρχαν μέσα του: του "Αλβέρτο Καρέιρο", του "Αλβάρο δε Κάμπος" και του "Ρικάρδο Ρέις"'.
Είναι δυνατό να είναι κάποιος συγχρόνως πλούσιος και δαιμόνιος τραπεζίτης κι ένας ολοκληρωμένος αναρχικός που πολεμά για την απελευθέρωση της κοινωνίας; Σύμφωνα με τον Πεσσόα, ναι.

Οι "ετερώνυμοι" του Πεσσόα

         Το 1915, η πορτογαλική λογοτεχνία θα σημαδευτεί από την κυκλοφορία του περιοδικού Ορφέας, που θα εισαγάγει τον  μοντερνισμό* στην πορτογαλική τέχνη (στην έκδοση του οποίου πρωτεργάτης είναι ο Φ. Πεσσόα) και κατά δεύτερο λόγο, από μια εντυπωσιακή ποιητική συλλογή του Αλβάρο Ντε Κάμπος. 

   Είναι η στιγμή που γεννιέται ένα από τα καλύτερα "Εγώ" του Φ. Πεσσόα, ένας από τους καλύτερους ετερώνυμούς του, όπως ο ίδιος τους ονομάζει.

   
   Όταν το 1935 πέθανε διαλυμένος από το ποτό σε ηλικία 47 ετών, βρέθηκε στο σπίτι του ένα μπαούλο με 27.453 χειρόγραφα, από τα οποία ένα μεγάλο μέρος μένει ακόμη να μελετηθεί και να εκδοθεί, επιφυλάσσοντας ενδεχομένως και άλλες εκπλήξεις στους επιμελητές. 

   Ο Πεσσόα πέθανε γνωστός στους λογοτεχνικούς κύκλους, όμως ο πορτογαλικός λαός άργησε να αναγνωρίσει στα πολλά του πρόσωπα το συγγραφέα που εκφράζει τους πόθους του και τις αγωνίες του και να τον τιμήσει σαν τον εθνικό του ποιητή.
__________________________________________________

Σκέψεις και φράσεις από τα Βιβλία του Φερνάντο Πεσσόα: 

- «Ένα πολύ πρωτότυπο δείπνο»  Ο  Πεσσόα το γράφει σε νεανική ηλικία και το υπογράφει ως Αλεξάντερ Σερτς,  εκδόσεις Gutenberg

- Ο «Ηρόστρατος, Η αναζήτηση της αθανασίας»   αποτυπώνει την αφοσίωσή του στην τέχνη του υψηλού, όπως και την αγωνία του για το πώς μπορεί να διασωθεί αυτή η τέχνη ανά τους αιώνες.  Σε μετάφραση από τα αγγλικά Κωνσταντίνου Αρμάου.  εκδόσεις Gutenberg

- «Γράμματα στην Οφέλια» Το πάθος της τέχνης θα κυριαρχήσει και στην αλληλογραφία του Πεσσόα με την Οφέλια Κεϊρός, μια κοπέλα που μιλάει «με άνεση τα εμπορικά γαλλικά» και ξέρει να γράφει «σε όλες τις γραφομηχανές».  εκδόσεις Gutenberg  (μετάφραση από τα πορτογαλικά Μαρία Παπαδήμα).

- «Το βιβλίο της ανησυχίας» Τόμος Α, Β.  Το βιβλίο είναι ο απολογισμός της καθημερινότητας,  η καταγραφή των αισθήσεων, η οξύτητα της ειρωνικής σκέψης, 
η ανεπανάληπτη γραφή ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα.

   Ένα βιβλίο που γράφεται σε όλη την ενήλικη ζωή του, με κάποιες διακοπές αλλά χωρίς να το εγκαταλείψει ποτέ. Σχεδιάζει να το εκδώσει με την υπογραφή Μπερνάρντο Σοάρες. 
  
   Αν ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι η εκκεντρική, παροξυσμική, ερωτική πλευρά του ποιητή, ο ημιετερώνυμός του   Μπερνάρντο Σοάρες είναι, υπό την ταπεινή μορφή και ιδιότητα του βοηθού λογιστή, η ενσάρκωση της σκέψης του, το δημιούργημα το πιο κοντινό στο δημιουργό του, ο 
δίδυμος ίσκιος του, το ανήσυχο είδωλό του στον καθρέφτη. 
   Ημερολόγιο του Μπερνάρντο Σοάρες ή μυθιστόρημα του Φερνάντρο Πεσσόα με πρωταγωνιστή αυτό τον ακαταπόνητο διαβάτη της Λισαβόνας, work in progress αλλά ταυτόχρονα obraprima. εκδόσεις Εξάντας.

«Γράφω, λυπημένος, στο ήσυχο δωμάτιό μου, μόνος όπως υπήρξα πάντα, μόνος όπως θα υπάρχω πάντα. Κι αναρωτιέμαι αν η φωνή μου, φαινομενικά τόσο ασήμαντη, δεν ενσαρκώνει την ουσία χιλιάδων φωνών, τη δίψα να μιλήσουν χιλιάδων ζωών, την υπομονή εκατομμυρίων ψυχών υποταγμένων σαν την δική μου στο καθημερινό πεπρωμένο, στο ανώφελο όνειρο, στην ελπίδα που δεν αφήνει ίχνη. Αυτές τις στιγμές η καρδιά μου χτυπά πιο δυνατά γιατί έχω συνείδηση πως υπάρχει.»
                                                                      Μπερνάντο
_______________________________

Ο Αναρχικός Τραπεζίτης

 [...Πώς μπορεί κανείς να είναι βαθύπλουτος τραπεζίτης, κερδοσκόπος και μαζί αναρχικός, απόλυτα συνεπής προς 

τη θεωρία αλλά και την πράξη του αναρχισμού, αυτό μόνο 

ο Πεσσόα μπορεί να μας το πει! 

  Το βιβλίο, με τον οξύμωρο τίτλο, γράφτηκε γύρω στα 1922 

κι ενώ η πολιτική κατάσταση στην Πορτογαλία ήταν ιδιαίτερα έκρυθμη.
   Χρησιμοποιώντας την επαγωγική μέθοδο και τον πλατωνικό διάλογο για να προσπεράσει τον αντίλογο που, σαν φυσικό εμπόδιο, θέτει διαρκώς στο δρόμο του ο ανώνυμος συνομιλητής του, ο Πεσσόα χρησιμοποιεί τον αναρχικό τραπεζίτη του, αυτόν τον «μεγαλέμπορο και γνωστό σπεκουλαδόρο» για να σχολιάσει την κοινωνία γύρω του και να επιχειρηματολογήσει πάνω στο πώς μπορεί κάποιος να παραμείνει απόλυτα πιστός στην ιδεολογία του, χωρίς να αγνοήσει όμως την εποχή του. 

   Ο Πεσσόα εξαπολύει δριμύ κατηγορώ κατά του χρήματος, που διαβρώνει τον άνθρωπο και καταργεί την ελευθερία του.    Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, άλλωστε, ο τραπεζίτης αποφάσισε να αποκτήσει τεράστια περιουσία, ώστε να είναι ελεύθερος! Το σύντομο αυτό διήγημα, επηρεασμένο μορφικά από τα διηγήματα του Πόε, είναι ένα ευφυέστατο πολιτικό κείμενο, συντηρητικό και ανατρεπτικό την ίδια στιγμή, οξυδερκές και μαζί αφελές, και παραμένει απολαυστικό, προκλητικό και μαζί επίκαιρο...]
______________________________________

Σημειώσεις

* Μοντερνισμός,  με την ευρύτερη έννοια της λέξης, είναι η μοντέρνα σκέψη και η πρακτική της εφαρμογή, στο πλαίσιο της νεωτερικότητας. 

   Ο όρος περιγράφει ωστόσο και ένα πλέγμα θέσεων, αντιλήψεων και κινημάτων τα οποία εμφανίστηκαν στην τέχνη, στην πολιτική και τη φιλοσοφία από τα τέλη του 19ου αιώνα, υπό την πίεση των πρωτοφανών αλλαγών τις οποίες είχαν επιφέρει στη Δύση η νεωτερικότητα, ο καπιταλισμός και η σαρωτική τεχνολογική εξέλιξη μετά τον Διαφωτισμό, για να επικρατήσουν καθολικά μέχρι και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

   Ο μοντερνισμός στην τέχνη υπήρξε μία αντίδραση στις συντηρητικές αξίες του ρεαλισμού.  

   Αδιαμφισβήτητα, το πιο παραδειγματικό κίνητρο του μοντερνισμού ήταν η απόρριψη της παράδοσης και η παρωδία της, μα και η αξιοποίησή της υπό νέες οπτικές γωνίες και ερμηνείες. 

   Ο μοντερνισμός απέρριπτε τις βεβαιότητες της διαφωτιστικής σκέψης, την έννοια ενός συμπονετικού, παντοδύναμου Θεού ως ανώτατης πηγής ηθικών αρχών, καθώς και την πεποίθηση πως μία κοινή, καθολικά αποδεκτή, αντικειμενική ερμηνεία της φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας είναι δυνατόν να προσεγγιστεί χάρη στην ορθολογικότητα. 

   Αντ' αυτού, προέβαλλε τον ρόλο της υποκειμενικότητας και των πολλαπλών, αντικρουόμενων αντιλήψεων για την αλήθεια, είτε ως ποθητή και θετική είτε ως τραγική μα αναπόφευκτη πραγματικότητα, και επικροτούσε τις αντισυμβατικές τεχνοτροπίες που κατέφθασαν με την αλλαγή του αιώνα μέσω της συνεχώς εξελισσόμενης τεχνολογίας και, κατόπιν, των επιπτώσεων που είχε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος στον ψυχισμό των καλλιτεχνών. 

   Οι παλιές, καθιερωμένες καλλιτεχνικές φόρμες αντικαταστάθηκαν από τους μοντερνιστές με νέες, εγγύτερα στον χαρακτήρα της εποχής, προκειμένου να εκφραστεί η επισφαλής θέση του ατόμου στον πολύπλοκο νεωτερικό κόσμο.

   Στη φιλοσοφία και στην πολιτική, αντιθέτως, ο μοντερνισμός μετασχημάτισε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα τα αιτήματα του Διαφωτισμού σε ριζοσπαστικά κινήματα

(φιλελευθερισμός, εθνικισμός, σοσιαλισμός) με αξιώσεις αντικειμενικότητας και καθολικότητας, εμμονή με την αλλαγή και την πρόοδο και πλήρη πίστη στο δυναμικό της ορθολογικότητας και της τεχνολογικής εξέλιξης για τη βελτίωση της κοινωνίας. Παρόμοιο χαρακτήρα είχε ο μοντερνισμός και στην αρχιτεκτονική, κατ' αντιδιαστολή με τις άλλες τέχνες.

   Η περίοδος μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εν πολλοίς εξαιτίας της τρομερής εμπειρίας του τελευταίου, θεωρείται ως η κρίσιμη χρονική φάση όπου ο μοντερνισμός έπαψε σταδιακά να επικρατεί προς όφελος του αναδυόμενου μεταμοντερνισμού, τόσο στην τέχνη όσο και στη φιλοσοφία και την πολιτική.

Utopia