Νικήτριες στον πιο Σκληρό Ιππικό Αγώνα

-  Ανάχαρσις: Για ποια έπαθλα αγωνίζεσθε;

-  Σόλων: Στην Ολυμπία για ένα στεφάνι αγριελιάς, στα  Ίσθμια  για ένα στεφάνι πεύκου, στη Νεμέα για ένα στεφάνι σέλινου, στα Πύθια για τους καρπούς των ιερών δένδρων του θεού και στα Παναθήναια για το λάδι της ιερής  ελιάς. 
(Λουκιανός, Ανάχαρσις, 9-14)

Οι Ιπποδρομίες

   Λαοφιλές αγώνισμα στους Ολυμπιακούς αγώνες οι ιπποδρομίες, γίνονταν την έκτη μέρα και  ήταν αφιερωμένο στον προστάτη των ιππικών αγώνων Ποσειδώνα.

Οι συγκινήσεις που πρόσφερε ήταν πολλές και η δόξα μεγάλη. 

   Οι Ιπποδρομίες περιελάμβαναν τους ιππικούς αγώνες, όπου τα άλογα έτρεχαν με τους αναβάτες τους και τις αρματοδρομίες,  οι οποίες προκαλούσαν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. 

   Στις αρματοδρομίες υπήρχαν τα εξής αγωνίσματα: Το τέθριππο, δηλαδή άρμα που το έσερναν τέσσερα άλογα, η συνωρίδα αλόγων, άρμα που το έσερναν δύο άλογα, το τέθριππο πόλων, άρμα που το έσερναν τέσσερα νεαρά άλογα, η συνωρίδα πόλων, άρμα που το έσερναν δύο νεαρά άλογα και για λίγο διάστημα υπήρχε και το αγώνισμα της απήνης, άρμα που το έσερναν δύο μουλάρια.

   Οι οδηγοί των αρμάτων έπρεπε να έχουν μεγάλη πείρα και ικανότητα. Προσπαθούσαν στη στροφή του ιπποδρόμου να πάρουν το εσωτερικό μέρος κι εκεί γίνονταν πολλές ανατροπές και συγκρούσεις, με αποτέλεσμα μερικές φορές, να υπάρχουν και θύματα.

   Η αρματοδρομία διεξάγονταν σε ιδιαίτερο στάδιο, το «ιπποδρόμιο», αγνώστων σήμερα διαστάσεων. Το μοναδικό ιπποδρόμιο που διασώζεται σήμερα στην Ελλάδα βρίσκεται στο Λύκαιο όρος (βουνό  στα σύνορα των νομών Αρκαδίας και Μεσσηνίας).  
   Το όνομα Λύκαιο πιστεύεται ότι βγαίνει από την ρίζα Λυκ που σημαίνει φως.  Το βουνό οριοθετείται από τον Αλφειό ποταμό έως τα παράλια της Κυπαρισσίας,  και έχει μήκος 300 μέτρα, ή ενάμιση σταδίου, και πλάτους εκατό μέτρων. Το ιπποδρόμιο της Ολυμπίας πρέπει κατά τα λεγόμενα του Παυσανία να είχε μεγαλύτερο πλάτος. 

   Ο μηχανισμός εκκίνησης ήταν εφεύρεση του Κλεοίτα,*  την οποία τελειοποίησε ο Αριστείδης. Στο ένα άκρο του ιπποδρομίου ήταν κτισμένος ο στρογγυλός βωμός του Ταράξιππου,* αφού τα άλογα πάθαιναν απροσδόκητα πανικό όταν περνούσαν από το σημείο αυτό.

   Ο Παυσανίας περιγράφει το ολυμπιακό στάδιο και τον ιππόδρομο, για τον οποίο αναφέρει: 

   «Περνώντας το στάδιο, όπου κάθονται οι ελλανοδίκες, υπάρχει ο χώρος του ιπποδρόμου και η αφετηρία των αλόγων. Η αφετηρία αυτή έχει το σχήμα της πλώρης ενός πλοίου με το έμβολο στραμμένο προς το διάδρομο... 

   Στην άκρη τον εμβόλου βρίσκεται ένα δελφίνι φτιαγμένο από χαλκό και προσαρμοσμένο πάνω σε ξύλινο δοκάρι... 

Σε κάθε Ολυμπιάδα κατασκευάζεται από άψητους πλίνθους ένας βωμός, επιχρισμένος εξωτερικά με κονίαμα, τοποθετημένος περίπου στη μέση της πλώρης. Πάνω στο βωμό βρίσκεται χάλκινος αετός, με απλωμένα σε όλο τους το μήκος τα φτερά του. 

   Ο Αφέτης, ο υπεύθυνος για την εκκίνηση των άλογων, βάζει σε κίνηση το μηχάνημα (μηχάνημα είναι και αρχαίος όρος), που βρίσκεται μέσα στο βωμό. Και είναι φτιαγμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να κάνει τον αετό να αναπηδά και να πετάγεται τόσο ψηλά, που να γίνεται ορατός από τους θεατές, ενώ (ταυτόχρονα) το δελφίνι πέφτει στο έδαφος». 

(Παυσανίας, κεφάλαιο 20 του 6ου βιβλίου τους έργου «Ελλάδος περιήγησις»  «Ηλιακά Β΄»

6, 20, 10)

Κυνίσκα η Πρώτη γυναίκα Ολυμπιονίκης

   Η αρματοδρομία στους Ολυμπιακούς Αγώνες ήταν το λαμπρότερο αγώνισμα και επίσης το δημοφιλέστερο ανάμεσα στους αριστοκράτες, εφόσον νικητής δεν ήταν ο ηνίοχος αλλά ο ιδιοκτήτης του άρματος και των αλόγων. 

   Οι κρίσιμες στιγμές του αγώνα ήταν η εκκίνηση, οπότε οι αρματηλάτες έπρεπε να παραμείνουν στο διάδρομό τους, και προπαντός κάθε στροφή γύρω από τους στύλους που βρίσκονταν στα δύο άκρα του στίβου.  Λάθη ή αντικανονικές ενέργειες μπορούσαν να προκαλέσουν ατυχήματα τα οποία καθιστούσαν αυτό το δημοφιλές αγώνισμα ακόμα πιο θεαματικό.   Οι γυναίκες μπορούσαν να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες μόνο ως ιδιοκτήτριες ίππων για τα ιππικά αγωνίσματα ή τις αρματοδρομίες και δι' αντιπροσώπων...

   Οι αντιπρόσωποι φυσικά δεν ήταν άλλοι από τους Ηνίοχους. Οι ηνίοχοι δεν ήταν ιδιοκτήτες αλόγων, αλλά εμπειρότατοι στην ιππική που πληρώνονταν και αγωνίζονταν για λογαριασμό των ιδιοκτητών.  Η νίκη ανήκε στον ιδιοκτήτη που στεφόταν νικητής και το βραβείο στον ηνίοχο ήταν ΜΙΑ ΜΑΛΛΙΝΗ ΤΑΙΝΙΑ την οποία έδενε στο μέτωπό του. Την ίδια μάλλινη ταινία έδεναν και στα άλογα που κέρδιζαν .

   Η Κυνίσκα  (Σπαρτιάτισσα ευγενής, 5ος-4ος αι. π.χ.)  είναι η πρώτη γυναίκα που έθρεψε άλογα για να πάρει μέρος στους αγώνες και νίκησε στο τέθριππο....

Ο Πλούταρχος γράφει πως ο αδελφός της Αγησίλαος ήταν αυτός που την ώθησε να συμμετάσχει στο τέθριππον της Ολυμπίας, με το πειστικώτατο επιχείρημα 

'ΟΥΔΕΜΙΑΣ ΕΣΤΙΝ ΑΡΕΤΗΣ ΑΛΛΑ ΠΛΟΥΤΟΥ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗΣ Η ΝΙΚΗ'  [Αγησ. 20.1]. ...

   Μ' άλλα λόγια, ο Αγησίλαος ήθελε ν' αποδείξει στην αδελφή του πως η νίκη στα Ιππικά δεν εξαρτάται απ' τη δεξιότητα ιππέων και ηνιόχων, αλλά κυρίως από την αξία των ίππων και τον πλούτο του ιδιοκτήτη. 

   Διαφωνών μ' αυτή τη θεωρία ο Παυσανίας είχε τη γνώμη πως το κίνητρο της Κυνίσκας ήταν η φιλοδοξία  "να κερδίσει τους άνδρες".  

   Κόρη κι' αδελφή δυο βασιλέων της Σπάρτης, του Αρχίδαμου Α’ και του Αγησίλαου η Κυνίσκα,  κατόρθωσε να γίνει πασίγνωστη από τα επιτεύγματά της στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Υπήρξε η πρώτη γυναίκα της εποχής της που ασχολήθηκε με την ιππασία. Παρακινημένη από τον Αγησίλαο, συμμετείχε στους Ολυμπιακούς αγώνες νικώντας δύο φορές στο τέθριππο.
   Ενώ της απαγορευόταν σαν γυναίκα που ήταν να εισέλθει στο στάδιο, στην Αλτι, όπου διεξάγονταν τα αθλήματα και τα σύγχρονα πολεμικά αθλήματα, της επιτρεπόταν να εισάγει τις ομάδες της με το τέρθιππό της στους ιππικούς αγώνες δυο φορές – εφόσον δεν αγωνιζόταν η ίδια...

   Άσχετα με προσωπικά αισθήματα η Κυνίσκα πέτυχε το σκοπό της, όπως ίσως και κάθε φιλόδοξη γυναίκα στην ανθρώπινη ιστορία.   Μάλιστα η νεαρή Σπαρτιάτισσα στεφανώθηκε όχι μιά, αλλά δυο φορές για τις νίκες των αρμάτων της μέσα σε τέσσερα χρόνια, δηλ. στην 96η και 97η Ολυμπιάδα (396 και 392).
   Το κορίτσι της Σπάρτης ήταν πρώτο στην ιστορία που ανακάλυψε "κενά" σε ανδρικούς κανόνες που γελοιοποίησε.  Έτσι, απέδειξε στους τότε και τωρινούς-άνδρες ότι τα άλογα κάνουν τη διαφορά μεταξύ νίκης και ήττας και όχι η "ανδροπρέπεια".

   Έδειξε ακόμα πως ήταν αρκετά γενναία ν' ανταγωνισθεί τ' αρσενικά στον πιο σκληρό ιππικό αγώνα και να βγεί νικήτρια.  Πάνω απ' όλα, η Κυνίσκα έγινε ένα μοναδικό παράδειγμα θηλυκής υπεροχής στην καλύτερη της μορφή,τον αθλητισμό.

   Μετά τη μία από τις νίκες της, η Κυνίσκα χρηματοδότησε την κατασκευή μνημείου από τον Απελλή, στο οποίο εικονιζόταν και η ίδια με το τέθριππο και τον ηνίοχό της. Έστησε δύο χάλκινα μνημεία στην Ολυμπία, κοντά στο άγαλμα του Θάσιου Θεαγένη, στον πρόναο του ναού του Δία, που δεν διασώθηκαν, αλλά είναι γνωστό ότι ήταν έργα του τεχνίτη Απελλού.

   Η επιγραφή του Απελλέα στη βάση του πιό μεγάλου μνημείου (με 4 χάλκινα άλογα σχεδόν φυσικού μεγέθους) που σώθηκε απ' το μεθοδικό Παυσανία βρέθηκε 24 αιώνες αργότερα.
Το τετράστιχο αποτελεί ύμνο στα γρήγορα άτια και τις γενναίες γυναίκες :

ΣΠΑΡΤΑΣ ΜΕΝ [ΒΑΣΙΛΗΕΣ ΕΜΟΙ] ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΑΔΕΛΦΟΙ Α[ΡΜΑΤΙ Δ ΩΚΥΠΟΔΩΝ ΙΠΠΩΝ] ΝΙΚΩΣΑ ΚΥΝΙΣΚΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΑΝΔ ΕΣΤΑΣΕ ΜΟΝ[ΑΝ] Δ ΕΜΕ ΦΑΜΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΚ ΠΑΣΑΣ ΤΟ[Ν] ΔΕ ΛΑΒΕ[Ι]Ν ΣΤΕΦΑΝΟΝ...ΑΠΕΛΛΕΑΣ ΚΑΛΛΙΚΛΕΟΣ ΕΠΟΗΣΕ. [δες και Ξενοφ. Αγησίλαος 9.6] 

"Βεβαιώνω ότι είμαι η μοναδική γυναίκα σε όλη την
  Ελλάδα  που κέρδισε αυτό το στεφάνι"




Βάθρο του αναθήματος της Κυνίσκας

Τμήμα κυκλικής βάσης του αγάλματος της Κυνίσκας.

Πάνω στην επιφάνειά της είναι χαραγμένο τετράστιχο επίγραμμα, στο οποίο η Κυνίσκα καυχιέται ότι είναι κόρη και αδελφή βασιλιάδων και η μόνη γυναίκα ολυμπιονίκης στην Ελλάδα (396 και 392 π.Χ).

Στο βάθρο είχε στηθεί το άγαλμά της με το τέθριππο και τον ηνίοχο, που δεν διασώθηκαν, αλλά είναι γνωστό ότι ήταν έργα του τεχνίτη Απελλού. Το εντυπωσιακό ανάθημα βρισκόταν στο ναό του Δία στην Ολυμπία.
_________________________________

Καλλιπάτειρα

   Ξένοι, βάρβαροι, ακόμη και δούλοι μπορούσαν να παρακολουθούν τους Ολυμπιακούς Αγώνες.  Απαγορευόταν όμως ρητά να εισέρχονται στο στάδιο και να παρακολουθούν τους αγώνες οι γυναίκες.  Η μόνη ενήλικη γυναίκα που μπορούσε να παρακολουθήσει τους αγώνες ήταν η ιέρεια της θεάς Δήμητρας....

   Οι κανονισμοί απαγόρευαν την είσοδο και την παρακολούθηση των γυμνικών αγώνων για τις γυναίκες, αλλιώς τιμωρούνταν σε θάνατο με κατακρήμνιση από το βραχώδες όρος Τυπαίο.  Η μοναδική γυναίκα που τόλμησε να παραβιάσει το άβατο της Ολυμπίας ήταν η Καλλιπάτειρα   από τη Ρόδο.  
   Η Καλλιπάτειρα, ήταν κόρη του Ολυμπιονίκη Διαγόρα του Ρόδιου και σύζυγος ενός επίσης μεγάλου ολυμπιονίκη, του Καλλιάνακτος, ενώ τα αδέρφια της και ο γιος της κέρδισαν κι αυτά σημαντικές νίκες στους  Ολυμπιακούς Αγώνες και στα Ίσθμια. 

   Ήταν η πρώτη γυναίκα της αρχαιότητας που μπήκε μέσα σε αθλητικό χώρο και παρακολούθησε τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Όταν έμεινε χήρα, η Καλλιπάτειρα ανέλαβε η ίδια την εκγύμναση και την προετοιμασία του γιου της Πεισιρόδου, για να λάβει μέρος στο αγώνισμα της πυγμαχίας κατά την 96η Ολυμπιάδα (396 π.Χ.). 

   Η Καλλιπάτειρα, θέλοντας να θαυμάσει το γιο της Πεισίροδο που αγωνιζόταν στην πάλη, πήρε την τόλμη και περιφρονώντας τη σχετική απαγόρευση και την επαπειλούμενη ποινή, μεταμφιέστηκε σε γυμναστή όπου και εισήλθε και παρακολούθησε τον αγώνα.

   Και η απειλή του θανάτου ακόμη δεν εμπόδισε τη λαχτάρα της μάνας να αντικρίσει το παιδί της νικητή. 

   Όταν ο γιος της τελικά κατάφερε να νικήσει, η μητέρα του συγκινήθηκε τόσο πολύ που έτρεξε να τον αγκαλιάσει με λατρεία.

   Ο μανδύας της έπεσε και αποκαλύφθηκε η γυναικεία της φύση. Αμέσως τότε συνελήφθη. Η τιμωρία θα έπρεπε να είναι θάνατος. 

   Δεν της επιβλήθηκε όμως, η θανατική ποινή, καθώς η οικογένειά της είχε βγάλει σειρά Ολυμπιονικών (πατέρα, σύζυγο, αδέλφια, γιο και ανιψιό).

   Της δώσανε χάρη, επειδή η οικογένεια της ήταν φημισμένη. Η Καλλιπάτειρα γλίτωσε από βέβαιο θάνατο. Ακόμη και οι νόμοι λύγισαν μπροστά σε μία τόσο καταξιωμένη οικογένεια, μια οικογένεια Ολυμπιονικών.

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΠΑΤΕΙΡΑ

[Κατὰ δὲ τὴν ἐς Ὀλυμπίαν ὁδὸν ἔστιν ὄρος πέτραις ὑψηλαῖς ἀπότομον, Τυπαῖον καλούμενον. Κατὰ τούτου τὰς γυναῖκας Ἠλείοις ἐστὶν ὠθεῖν νόμος, ἤν φωραθῶσιν ἐς τὸν ἀγῶνα ἐλθοῦσαι τὸν Ὀλυμπικὸν ἤ καὶ ὅλως ἐν ταῖς ἀπειρημέναις σφίσιν ἡμέραις διαβᾶσαι τὸν Ἀλφειόν. Οὐ μὴν οὐδὲ ἁλῶναι λέγουσιν οὐδεμίαν, ὅτι μὴ Καλλιπάτειραν μόνην, ἥ ὑπό τινων καὶ Φερενίκη καλεῖται. Αὕτη προαποθανόντος αὐτῇ τοῦ ἀνδρός, ἐξεικάσασα αὑτὴν τὰ πάντα ἀνδρὶ γυμναστῇ, ἤγαγεν ἐς Ὀλυμπίαν τὸν υἱὸν μαχούμενον· νικῶντος δὲ τοῦ Πεισιρόδου, τὸ ἔρυμα ἐν ᾧ τοὺς γυμναστὰς ἔχουσιν ἀπειλημμένους, τοῦτο ὑπερπηδῶσα ἡ Καλλιπάτειρα ἐγυμνώθη. Φωραθείσης δὲ ὅτι εἴη γυνή, ταύτην ἀφιᾶσιν ἀζήμιον καὶ τῷ πατρί καὶ ἀδελφοῖς αὐτῆς καὶ τῷ παιδί αἰδῶ νέμοντες - ὑπῆρχον δὴ ἅπασιν αὐτοῖς Ὀλυμπικαὶ νῖκαι - ἐποίησαν δὲ νόμον ἐς τὸ ἔπειτα ἐπὶ τοῖς γυμνασταῖς γυμνοὺς σφᾶς ἐς τὸν ἀγῶνα ἐσέρχεσθαι.]

(Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις. Ηλιακά V, 6.7-8, μετ. Ν. Παπαχατζής)
_________________________________________________________

*  Κλεοίτας,  «Ο Κλεοίτας, γιος του Αριστοκλέους, ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε, εφεύρε και κατασκεύασε τους μηχανισμούς της αφετηρίας τον Ολυμπιακού ιπποδρόμου, και ένας δεύτερος  μηχανικός, ο Αριστείδη, βελτίωσε το ίδιο μηχάνημα με δικές του καινοτομίες», αναφέρει ρητά ο Παυσανίας.

Η μηχανή εκτόξευσης χάλκινου αετού 

στην αφετηρία του ολυμπιακού ιπποδρόμου, έργο του μηχανικού Κλεοίτα.   

Σχέδιο Δ. Καλλιγερόπουλος.

   Μέσα σε ένα πολύπλοκο σύστημα συγχρονισμένης εκκίνησης αλόγων, στο οποίο δεν θα αναφερθούμε εδώ, ο μηχανικός Κλεοίτας δημιουργεί μια μηχανή για να κάνει έναν χάλκινο αετό να πετάξει. Το είδος της μηχανής αυτής δεν είναι γνωστό. Μπορούμε όμως, από την περιγραφή του Παυσανία, να συμπεράνουμε και εν μέρει να υποθέσουμε τα εξής:
Η απαιτούμενη ενέργεια για την κίνηση του μηχανισμού ήταν εδώ μηχανική, προερχόταν δηλαδή από την πτώση του χάλκινου δελφινιού, που ήταν ίσως γεμάτο μολύβι. 

Τέτοιου είδους εξάλλου εσωτερική ενέργεια προερχόμενη από την πτώση ενός μολύβδινου βάρους έχουν πάμπολλα ελληνικά αυτόματα. Η ενέργεια αυτή μεταβιβαζόταν στο «μηχάνημα» μέσω του κανόνα και ενισχυόταν ίσως από την «ύσπληγγα», που το συγκρατούσε, ένα σύστρεμμα νεύρων δηλαδή, προσαρμοσμένο στην άρθρωση του, όμοιο με αυτό που είχαν οι καταπέλτες και οι μηχανισμοί στις αφετηρίες των δρομέων. 

Σε τέτοιες «ύσπληγγες» αναφέρεται εξάλλου και ο Παυσανίας για τις εδώ αφετηρίες των αλόγων. Το ίδιο «μηχάνημα» θα μπορούσε να είναι ένα μηχανικό-πνευματικό σύστημα, όπου η απαιτούμενη πίεση για την εκτόξευση του αετού θα παραγόταν μέσα σε έναν τορνεμένο θάλαμο συμπίεσης, μια καταθλιπτική αντλία, εφοδιασμένη με μια κατάλληλα ρυθμισμένη βαλβίδα εξόδου. Αυτή η μηχανική τεχνική αντίληψη είναι προάγγελος των μεγάλων επινοήσεων, που οδήγησαν αιώνες αργότερα στην ευρωπαϊκή βιομηχανική επανάσταση.


*  Ταράξιππος,  σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία ήταν Δαίμονας των αρχαίων που ενέδρευε κυρίως στους ιπποδρόμους  και ειδικά στη "σφενδόνη" αυτών, στις καμπές, όπου τ΄ άρματα έκαναν στροφή. Πίστευαν οι αρχαίοι πως στους αγώνες ακριβώς στη κρίσιμη στιγμή της στροφής παρουσιαζόταν αιφνίδια ο Ταράξιππος, η εμφάνιση του οποίου, αν και αόρατη στους αρματοδρόμους, προκαλούσε το τρόμο των αλόγων με συνέπεια τη συντριβή των αρμάτων και τον όλεθρο των αγωνιζομένων. Για τον λόγο αυτό οι αρχαίοι ίδρυαν βωμούς από αναχώματα στα σημεία εκείνα των ιπποδρόμων προς τιμή του Ταράξιππου καθώς τελούνταν και ιδιαίτερες θυσίες από τους ηνιόχους.

Βέβαια όλοι αυτοί οι μύθοι, κάτω από τη γοητεία της Ελληνικής Μυθολογίας, αναφέρονται στη αρχική παρατήρηση της "φυγόκεντρης δύναμης"  όπου με την κατασκευή των αναχωμάτων (βωμούς) στις στροφές των ιπποδρόμων και της προσοχής αναβατών και ηνιόχων επ΄ αυτών, έπαυαν πλέον τα άρματα να εξέρχονται ή να συγκρούονται μεταξύ τους, προς χάριν πλέον της γνώσης αυτής, (του Ταράξιππου).
______________________________________________
Μας βοήθησαν να  ολοκληρώσουμε την Ανάρτηση οι:

.  "Αισθητική των Αρχαίων Ελλήνων", εκδόσεις Ζήτρος

.  http://odysseus.culture.gr/

.  http://www.ime.gr/

.  http://diadrastiko.blogspot.gr/
.  http://www.istoria.gr/
.  http://wikipedia.org

 Ουτοπία