Έρωτας και τιμωρία

Αβελάρδος και Ελοϊζα

  Μια  καταπιεσμένη κοινωνία στην  Ευρώπη του 12ου αιώνα, βουτηγμένες στη υποκρισία την άγνοια και το φόβο, όλες οι κοινωνικές τάξεις. Ανεξάρτητα αν είναι  ευγενείς, κληρικοί,  τεχνίτες ή δουλοπάροικοι.    1079,   εποχή των βασιλέων της Γαλλίας Λουδοβίκου ΣΤ΄ του Παχύ και Λουδοβίκου Ζ΄. 

Το γραφειοκρατικό σύστημα είναι δικέφαλο,  ένα γερό, δυνατό, στέρεο δίχτυ... Που κανείς άνθρωπος ή... θεός, έτσι νομίζεις, δεν μπορεί να ελευθερώσει την ανθρώπινη σκέψη.  
Κοσμικό και εκκλησιαστικό κατεστημένο, περιέβαλλε την κοινωνία... καταπιέζοντας τη "σκέψη".  Αναγκάζοντας τους φιλοσόφους του Μεσαίωνα να παραμένουν πιστοί στην Εκκλησία και στο Κράτος. 

Παρά το αυστηρό κλίμα, όμως, κάποιοι φιλόσοφοι με ανήσυχο πνεύμα, προσπαθούν να απελευθερωθούν από τα δεσμά του φιλοσοφικού «κανόνα» που ακολουθούσε η εποχή και αγωνίστηκαν, ο καθένας μέσα από διαφορετικές ιστορικές συνθήκες, για να προσφέρουν με τις κριτικές τάσεις τους, στην ανώτατη εκπαίδευση του Μεσαίωνα, την πανεπιστημιακή ελευθερία. 

Εδώ σ' αυτό το περιβάλλον θα γνωρίσουμε τον Πέτρο. 
Μια περίπτωση φιλοσόφου, με ανεξάντλητη μαχητική δύναμη, ο οποίος στα 25 του χρόνια είχε ήδη αποκτήσει τεράστια φήμη.
Πρωτότοκος γαρ η  οικογένεια περίμενε από αυτόν να συνεχίσει την μικρή οικοτεχνία όπλων.  
Αργότερα "χτενίζοντας" με τη μνήμη του  εκείνη την εποχή, που άλλοι έκαναν σχέδια για τη ζωή του διαφορετικά από τα δικά του,  σε ένα σύγγραμα του με πολλή σαφήνεια σε δυο γραμμές ακουμπάει όλη τη πνευματική του δίψα... 

«...και καθώς προτιμούσα την πανοπλία των διαλεκτικών επιχειρημάτων και τα κληροδοτήματα της φιλοσοφίας, αντήλλαξα άλλα όπλα αντ’ αυτών, τρέφοντας μεγαλύτερο σεβασμό για την ακαδημαϊκή διαμάχη, παρά για τα τρόπαια του πολέμου».

Στο Λε Παλέ, ένα μικρό χωριό 10 μίλια ανατολικά της Ναντς στην Βρετάνη, έκανε τα πρώτα του βήματα  ο μικρός Πέτρος.  Οι εύποροι ευγενείς γονείς του, και ο πατέρας του περισσότερο, από νεαρή ηλικία τον παρότρυνε  στα γράμματα και τις καλές τέχνες, για μια ολοκληρωμένη καλλιέργεια που τη θεωρούσε απαραίτητη να έχει ο πρώτος του γιός έστω κι αν τα σχέδια του του πατέρα ήταν η στρατιωτική καριέρα. 

Το μυαλό του στα δύο. Η ζωή του στα δύο... Κομμένο μήλο... έτοιμο να ξεφλουδιστεί.  

Το ένα κομμάτι απέναντι στο άλλο, και η καρδιά του καρπού, με το αναπαραγωγικό του σύστημα ξεγυμνωμένο να  κοιτάζει το ένα το άλλο δυστυχισμένο, λες, που το χώρισαν.

Δεν ξέρει τι όνομα να δώσει στις σκέψεις που τον περιόριζαν με  ένα σωρό πρέπει. 

Συνειδητοποίηση των υποχρεώσεων του ?  Ευγνωμοσύνη στη σπορά του, στους γεννήτορες του ? Ήταν λογική, υπευθυνότητα ? Ήταν μια συντηρητικότητα του μυαλού του, πιο δυνατή από αυτόν, που δεν μπορούσε να ξεφύγει ?   

Η καρδιά του, όμως, ακριβώς όπως του κομμένου μήλου, τραυματισμένη τον τράβαγε κι αυτή προς τη μεριά της.  Σκέψεις, καυτές,  φωνές, εσωτερικές... Έβλεπε αλλιώς τα πράγματα,  αυτό ήταν όλο.  Το έλεγε συχνά στο εαυτό του για να  ηρεμεί.   

Γοητεύτηκε από την διαλεκτική και μυήθηκε στην λογική του Αριστοτέλη.
Η εμμονή του πατέρα του  για να έχει ένα στρατιωτικό μέλλον γίνεται πλέον αφόρητη, αλλά για τον Πέτρο είναι αδύνατον να προδώσει το όνειρό του... 

Προτίμησε τον ακαδημαϊκό κλάδο.  Τα ταξίδια σε όλη την Γαλλία πολλά, γνώρισε ανθρώπους και ανθρώπους. Συνομίλησε και μοιράστηκε πνευματικά προϊόντα που πλούτισαν στην ανταλλαγή. Αργότερα του δώσανε τον τίτλο του Περιπατητικού.

Η σφοδρή σύγκρουση στο Παρίσι, με τον διασημότερο καθηγητή του, Γουλιέλμο ντε Σαμπώ, εξ αιτίας της ανάγκης του να "γκρεμίσει τα είδωλα" του δογματισμού, τον οδηγούν σε αντιδικίες... 
 Η αμφισβήτηση είναι αμαρτία. Αντικρούοντας αρκετές δογματικές απόψεις του δασκάλου του, μπερδεύεται σε αντιπαραθέσεις, στις οποίες αρκετές φορές υπερέχει εξαιτίας των ορθών επιχειρημάτων του...  δεν κομπάζει, αλλά ενισχύεται η αυτοπεποίθησή του. 

Είναι η στιγμή που συνειδητοποιεί ότι έχει αρχίσει να ζει τ' όνειρό του. Αποφασίζει  να περάσει στη διδαχή.   Στη πόλη Μελέν, που αρχίζει να διδάσκει, οι νέες ιδέες του, εξοργίζουν  έναν παλιό δάσκαλό του, που  αποπειράται να υπονομεύσει τους μαθητές του του νεαρού διδασκάλου.   
Με το πόλεμο του, ο πρώην δάσκαλος το μόνο που κατάφερε ήταν να χαρίσει στον μέχρι τώρα μαθητή του, περισσότερους υποστηρικτές... 
Ή μήπως,  η αλήθεια είναι, ότι η αιτία της επιτυχίας του νεαρού Αβελάρδου και της διδασκαλείας του, ήταν, ακριβώς αυτές οι νέες ιδέες... "τα καινά δαιμόνια",  που ενθουσίαζαν  τους μαθητές και δημιουργούσε οπαδούς ?

Ιδρύει  μια σχολή στο Κορμπέιγ και αφοσιώνεται  στο έργο του με όλες του τις δυνάμεις μέχρι «τελικής πτώσεως»:

«... καθώς απέκτησα μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, μετέφερα τις τάξεις μου στην Κορβίγη, η οποία βρίσκεται πιο κοντά στο Παρίσι, δίνοντας με αυτή μου την ενέργεια αφορμή για περισσότερους ρητορικούς διαξιφισμούς.  Λίγο αργότερα κατέρρευσα σωματικά,  ως αποτέλεσμα του υπερβάλλοντος ζήλου μου για τη μελέτη,  και αναγκάστηκα να επιστρέψω στην πατρίδα μου και, καθώς για πολλά χρόνια βρισκόμουν εκτός Γαλλίας, τα άτομα τα οποία προσείλκυε η μελέτη της διαλεκτικής, αποζητούσαν με ακόμη μεγαλύτερο πάθος τη διδασκαλία μου».

Ο Αβελάρδος επιστρέφει στο Παρίσι, είναι ο θριαμβευτής. Διαμορφώνει μια ήρεμη και συνετή ζωή βασισμένη σε φιλοσοφικές συζητήσεις.  Είναι 39 ετών το 1118...

Κι εκεί, επάνω στην "ήσυχη λιμνούλα" που ανασαίνουν οι σκέψεις του, εκεί που ακουμπά την ύπαρξη του... ένα βότσαλο ή πέτρα καλύτερα... όχι, όχι κοτρώνα, ναι, μια κοτρώνα σκάει με δύναμη... 

Η ανηψιά του γέροντα εφημέριου Φυλμπέρ, Ελοΐζα Héloise Fulbert, ένας ανθός μόλις 15 ανοίξεων,  μια δροσερή μορφωμένη ύπαρξη,  με καλλιεργημένο νου,  γεννημένη, λες, μόνο...  γι αυτόν, βρίσκεται μπροστά στον φιλόσοφο.   Η επιλογή του γέροντα θείου της να εμπιστευθεί τον Αβελάρδο για την μόρφωση της ήταν ατυχώς καθοριστική.

Ο έρωτας δεν είναι κεραυνοβόλος, είναι όμως αναπόφευκτος. Ξετυλίγεται μέσα από κοινές φιλοσοφικές αναζητήσεις. Η προσέγγιση της "ελληνικής σκέψης" μοιραία... Μιλάνε για την ανυπέρβλητη υπεροχή της αναζήτησης των Ελλήνων προσωκρατικών φιλοσόφων... των "απαγορευμένων" του καθολικισμού. 

Για την ισορροπία μεταξύ πίστης και λογικής... Είναι η εποχή που η εξέταση παντός φιλοσοφικού ζητήματος συγκρούεται έντονα με τον «μυστικισμό».  Οι φράσεις που ανταλλάσσουν είναι η μια, συμπληρωματική της άλλης. 

Οι συλλογισμοί τους σφραγίζονται από την "ελεύθερη διαλεκτική".  Είναι θύελλα που συμπαρασύρει τα πάντα στο πέρασμα της.  Η πνευματική επαφή μεταξύ δασκάλου και μαθήτριας είναι μαγική... Τα μάτια τους, πηγή σπινθήρων, βάζουν φωτιά !

Η ωριμότητα βρίσκει μια φρέσκια,  άγουρη νιότη, και η μεστή παιδικότητα... βρίσκει ένα μυστηριακό χάδι γνώσης και κατανόησης για τα πάντα... ! Έτσι νομίζει... έτσι είναι !

Είναι μια φωτιά που ζητάει να βρει το δρόμο της !  Δεν αργεί η πνευματική τους σχέση να ολοκληρωθεί... Κρυφά, στο σπίτι του εφημέριου. 

«....ενωθήκαμε κάτω από την ίδια στέγη...   Με την πρόφαση πως μελετούμε περνούσαμε ώρες ολόκληρες μέσα στη γλύκα του έρωτα...  Τα φιλιά μας ήσαν περισσότερα από τα λόγια μας...   Τα χέρια μου πιο πολύ ζητούσαν την αγκαλιά της παρά τα βιβλία...   Ο έρως γέμιζε τα βλέμματά μας».

Ο έρωτας μεταξύ του Αβελάρδου και της Ελοΐζας είναι  δυνατός και έγινε σταδιακά κοινό μυστικό σε όλους εκτός από τον θείο της. 

Επικίνδυνες διαστάσεις παίρνουν τα πράγματα όταν η μικρή μέσα στο μεταξωτό κουκούλι του έρωτα... αρχίζει να καταλαβαίνει ότι μέσα της κάτι συμβαίνει...  Στα σπλάχνα της μαθήτριας του φιλοσόφου αρχίζει να μεγαλώνει ένας νέος άνθρωπος, θα γεννούσαν ένα παιδί !

Ένας  Γολγοθάς ξεκινάει...  
Ο Αβελάρδος μεταφέρει κρυφά την αγαπημένη του στη Βρετάνη.  Την αφήνει μόνη...  
Μέσα του δικαιολογείται... Θάθελε να είναι δίπλα της...   αλλά δεν πρέπει, έτσι λέει στον εαυτό του και ησυχάζει.
Στη Βρετάνη, η Ελοΐζα φέρνει στον κόσμο τον Πέτρο-Αστρολάβο.  
Για να σβήσει τη ντροπή, ο Αβελάρδος ζητάει από την Ελοΐζα να τον παντρευτεί. 
Αυτή αρνείται, συμβουλεύοντάς τον ότι ο γάμος θα ήταν εμπόδιο στην φιλοσοφική του καριέρα, όπως και η ανατροφή μικρών παιδιών. 

 «...δεν θα μπορέσεις να φροντίζεις και τη σύζυγο και τη φιλοσοφία.  Πώς θα συμβιβάσεις τις υποχρεώσεις τού καθηγητή και του υπηρέτη, της βιβλιοθήκης και της κούνιας, της πένας και της διάστρας;   Έχεις ανάγκη να συγκεντρωθείς στους φιλοσοφικούς σου στοχασμούς.   Θα μπορέσεις να ανεχτείς τα κλάματα του μωρού, τα νανουρίσματα της τροφού, τον συνεχή θόρυβο του υπηρετικού προσωπικού; ....  

.....  Πώς θα αντέξεις τις βρωμιές που κάνουν διαρκώς τα μικρά παιδιά;   Οι πλούσιοι μπορούν γιατί έχουν ένα παλάτι ή ένα μεγάλο σπίτι που τους επιτρέπει να απομονωθούν, τα πλούτη τους επαρκούν για όλα τα έξοδα και δεν χρειάζεται να σταυρώνονται καθημερινά για τις υλικές ανάγκες.  

Οι διανοούμενοι δεν βρίσκονται στην ίδια θέση και όσοι ασχολούνται με χρήματα και υλικές ανάγκες δεν μπορούν να αφοσιωθούν στο έργο του θεολόγου ή του φιλοσόφου».

Αυτός της απαντάει ότι είναι έτοιμος για όλα.     Αποφασίζουν να κάνουν μυστικό γάμο στον οποίο παρευρίσκεται και ο Φυλμπέρ, θείος της Ελoΐζας, που επέμενε συνεχώς να γνωστοποιηθεί ο γάμος τους...   για να  εξευτελίσει τον ίδιο τον Αβελάρδο, για την πράξη του... ?    Εκ των υστέρων, δόθηκε η ερμηνεία  ότι ήταν ύποπτη αυτή η εμμονή του θείου και βέβαια δεν αποσκοπούσε στην «πατρική» ικανοποίησή του αλλά στη μείωση του κύρους του Αβελάρδου !

Η τρυφερή, ευαίσθητη, Ελοΐζα, τρέμοντας τον κοινωνικό διασυρμό, παίρνει μια σκληρή απόφαση...  συμφωνεί και ο Πέτρος.  Η  Ελοΐζα φεύγει.  Ντύνεται  μοναχή στο μοναστήρι του Αρζαντέιγ, έχουν συνεννοηθεί να μείνει μέχρι να κοπάσουν τα σχόλια. 

Ο γέροντας εφημέριος είναι έξαλλος, γεμάτος οργή καταστρώνει σχέδιο...  είναι πια σίγουρος ότι  ο σατανικός φιλόσοφος τους  εξαπάτησε... και αυτό δεν μπορεί να το αφήσει έτσι. 
Πλησιάζει έναν υπηρέτη του φιλοσόφου, τον κάνει συμμέτοχο στο σχέδιό του και παρ' όλη τη φρίκη του ο άνδρας  συμφωνεί να διευκολύνει τον εφημέριο να πραγματώσει την εκδικητική του μανία...   και βέβαια  πληρώνεται  αδρά για τις υπηρεσίες του.
Με την άνεση που είχε στο σπίτι του κυρίου του, ο υπηρέτης, μία νύχτα, σε ανύποπτο χρόνο, διευκολύνει τον εφημέριο  και την παρέα του, να εισβάλουν στο σπίτι του Αβελάρδου, και την ώρα που κοιμάται...   οι μπράβοι του διψασμένου για εκδίκηση  θείου, αφαιρούν ....  κάθε ίχνος ανδρισμού ευνουχίζοντάς τον ! 
Δεν σταματούν όμως, δεν τους φτάνει...  Το ξημέρωμα τον διασύρουν ακρωτηριασμένο μπροστά στον κόσμο που είχε μαζευτεί....  Ο φιλόσοφος αναγκάζεται  να αποσυρθεί ντροπιασμένος στο αβαείο του Σαιν Ντενί.
Το ζευγάρι ζει σε χωριστά μοναστήρια για τα επόμενα 20 χρόνια, δεν συναντιέται παρά μόνο για μία και μοναδική φορά και επικοινωνεί μόνο με παθιασμένες επιστολές.

Το πάθος του Αβελάρδου για τη μελέτη επουλώνει σιγά σιγά τα τραύματά του. Οι μαθητές του τον παρακαλούσαν να ξαναρχίσει τη διδασκαλία του. Γράφει την πρώτη πραγματεία περί θεολογίας.  Η μεγάλη επιτυχία που σημειώνει είναι πρόκληση για τους αντιπάλους του. 
Η διδασκαλία του ανησύχησε την Καθολική Εκκλησία, ειδικότερα όταν κηρύτει το περίφημο, 

"...η αμφιβολία είναι η αφετηρία που οδηγεί στην έρευνα" 

Η κατάσταση οξύνεται,  όταν διδάσκει,  ότι η αμαρτία υπάρχει μόνο όταν συντρέχει κακή και δόλια πρόθεση... Αυτό βέβαια είναι η απάντηση του στην κατηγορία του αιρετικού, που φρόντισε η εκκλησία να του αποδώσει... 

"...αφού αρνιόταν το προπατορικό αμάρτημα  θεωρήθηκε αιρετικός". 

Συνέπειες των θεωριών του υπήρξαν οι αλλεπάλληλες διώξεις και τα βασανιστήρια στα οποία πρωταγωνιστής υπήρξε ο δεινότερος πολέμιός του,  Βερνάρδος του Κλαιρβώ, 
ο οποίος ανακηρύχθηκε «άγιος» από την Καθολική Εκκλησία. 
Ο Άγιος Βερνάρδος τον κατεδίωκε έως ότου συνεκλήθη Σύνοδος στη Σουασόν όπου ο μεγάλος φιλόσοφος καταδικάστηκε ως επικίνδυνος αιρετικός. 
Τα βιβλία του καίγονται στην πλατεία του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Ο φιλόσοφος, ψυχικό ράκος, καταφεύγει στο μοναστήρι του Κλυνύ όπου στις 21 Απριλίου του 1142 ελευθερώνεται  η σκέψη του, η ψυχή του, από το σάρκινο ρούχο που τόσο πολύ πόνο τον φόρτωσε... 
Η Ελοΐζα ζει ακόμη 20 χρόνια. Η τελευταία  της επιθυμία ήταν να θαφτεί δίπλα στον Πέτρο της που τόσο λάτρεψε...  παράκληση που δεν εισακούεται.
Η φήμη του ζευγαριού και του έρωτά τους γιγαντώνεται μέσα στους αιώνες και σύμφωνα με μία εκδοχή, η Ιωσηφίνα Βοναπάρτη συγκινημένη από την τραγική τους ιστορία αποφασίζει, 700 χρόνια μετά το θάνατό τους, να μεταφερθούν τα οστά τους και να θαφτούν επιτέλους μαζί. Ο κοινός τους τάφος χτίζεται στο Κοιμητήριο του Père Lachaise στο Παρίσι και έχει πλέον μετατραπεί σε σύμβολο της αιώνιας αγάπης.
Το μικρόβιο της κακίας, που τόσο προσβάλλει τα περισσότερα μέλη της κοινωνίας, με ή χωρίς μόρφωση, βασάνισαν με τον πιο σκληρό τρόπο αυτόν τον διανοούμενο που τόσα πολλά πρoσέφερε σε μια σκοτεινή εποχή δίχως να ζητήσει ανταλλάγματα, μα έχοντας στην καρδιά βαθιά μια μονάχα επιθυμία:   να ζήσει το μεγαλείο του έρωτα. 
Αυτό το υπέροχο συναίσθημα που χαρίζει στον άνθρωπο φτερά. Που τον οδηγεί σε πρωτόγνωρα μονοπάτια ευτυχίας. Που κάθε άνθρωπος έχει την ανάγκη και το δικαίωμα να ζήσει.
_________________


* Ο Αβελάρδος δεν ήταν απλώς ένας μορφωμένος άνδρας που καταπιάστηκε με τη φιλοσοφία τη σκληρή περίοδο του Μεσαίωνα. Ήταν μέγας υπέρμαχος της διαλεκτικής και πολλοί ιστορικοί των νεώτερων χρόνων τον χαρακτήρισαν ως τον μεγαλύτερο ελευθερόφρονα του Μεσαίωνα, ως πρόδρομο του Γάλλου διαφωτιστή Ρουσσώ και του Γερμανού φιλοσόφου Καντ (ιδρυτή της κριτικής φιλοσοφίας).
Με πρωτοφανή απλότητα κάνει εισαγωγή στην έλλογη σκέψη το 1122 μ.Χ. με τα έργα του «Εγχειρίδιο περί Λογικής για Αρχάριους» (Logica ingredientibus), και «Ναι και Όχι» (Sic et Non). Την ίδια διάθεση διατηρεί και στο έργο του «Ηθικά ή Γνώθι σαυτόν» (Ethica seu scito te ipsum) όπου στέκεται στον όρο αμαρτία με ψυχαναλυτική διάθεση. 

Τη σκληρή, βάρβαρη θα λέγαμε, εκείνη εποχή, όπου ένας κατάλογος αμαρτημάτων με τις αντίστοιχες ποινές είχε πλήρη και πιστή εφαρμογή, ο Αβελάρδος βοήθησε στη μεταβολή αυτής της τιμωρού στάσης απέναντι στην αμαρτία, δίνοντας περισσότερη σημασία στον άνθρωπο και στην πρόθεσή του να μετανοήσει. Όπως γράφει «η μεταμέλεια της καρδιάς εξαλείφει το αμάρτημα, δηλαδή την περιφρόνηση προς τον Θεό ή τη σύμφωνη γνώμη για το κακό. Γιατί το έλεος του Θεού, που εμπνέει αυτή τη μεταμέλεια, δεν συμβιβάζεται με το αμάρτημα».

Ήταν ένας επικίνδυνος ανθρωπιστής....  στο έργο του 
«Διάλογος ανάμεσα σ’ ένα φιλόσοφο (ειδωλολάτρη),  έναν Εβραίο και έναν Χριστιανό», που αρχίζει να γράφει τους τελευταίους μήνες της ζωής του στο Κλυνύ,  εντυπωσιάζει η προσπάθειά του να αναδείξει το κοινό στοιχείο που χαρακτηρίζει τις τρεις θρησκείες οι οποίες, κατά τον Αβελάρδο, αντιπροσώπευαν το ύψιστο της ανθρώπινης σκέψης και την αναγνώριση κάθε ανθρώπου ως υιού του Θεού.

Βιβλιογραφία
• Η Δυτική Ευρώπη κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, Απ. Β. Δασκαλάκη, Αθήνα 1959.
• Η Αρχαιοελληνική συμβολή στη διαμόρφωση της Ευρώπης του Μεσαίωνα, Γιώργος Σ. Μάρκου, Περίπλους.
•Οι διανούμενοι στο Μεσαίωνα, Ζακ Λε Γκοφ, Κέδρος.
• Η γυναίκα και ο πολιτισμός του Μεσαίωνα, Άννα Σταματελάτου, Αθήνα 1966.
• Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλίου».

  Utopia